به گزارش خبرگزاری کتاب ایران (ایبنا) بیدل دهلوی از شاعران بنام پارسی‌سرای سبک هندی است، که در نظم و نثر سبکی خاص دارد و شعر او از بهترین نمونه‌های این سبک به‌شمار می‌آید. بیدل شاعری با شمار اشعار بسیار زیاد است و او را از پرشعرترین شاعران دانسته‌اند، بنابراین گزینش اشعار او لازم به نظر می‌رسد. تا به حال بیشتر به غزلیات بیدل پرداخته شده و اساسا بیدل را با غزلیاتش می‌شناسند. حال آنکه رباعی‌های بیدل هم بسیار مهم و قابل اعتناست و به لحاظ تعداد هم پرشمار است. به تازگی محمدکاظم کاظمی، شاعر و پژوهشگر معاصر، مجموعه‌ای شامل گزیده رباعیات بیدل تهیه و تدوین کرده است. به بهانه انتشار کتاب «گزیده رباعیات بیدل» گفت‌وگویی با وی داشتیم که خواندن آن برای علاقه‌مندان به قالب رباعی و بیدل دهلوی خالی از لطف نیست.

چرا رباعی؟ یعنی اگر هدف پرداختن به بیدل و هنر اوست، چرا غزل بیدل که به آن شناخته می‌شود را انتخاب نکردید؟ چه چیزی شما را به رباعی بیدل رساند؟
در مورد بیدل و توجه به رباعیات او درواقع دو موضوع هست. یکی اینکه بیدل در قالب غزل شاعر مطرح‌تری است ولی وقتی به خود قالب رباعی به صورت مستقل مراجعه می‌کنیم، در بین شاعران بزرگ رباعی‌سرا هم، باز یکی از شاعران رباعی مطرح ما بیدل است. چون می‌دانید که بسیاری از غزل‌سراهای ما، کمتر به رباعی توجه کرده‌اند؛ به همین دلیل عرصه غزلسرایی در شعر فارسی رقبای بسیاری دارد؛ ولی در عرصه رباعی ما افراد جدی، مطرح و برجسته کمتر داریم. تصور کنید زمانی که مثلا صائب و بیدل را با یکدیگر مقایسه می‌کنیم، می‌بینیم هر دو غزل‌های قابل توجهی دارند؛ ولی وقتی به قالب رباعی نگاه می‌کنیم، می‌بینیم که فقط بیدل است که رباعیات بسیاری دارد و صائب کمتر دارد.

بنابراین یک دلیلی که آدم می‌توانست به شعر بیدل عطف کند، این است که بیدل در قالب رباعی یکی از سرآمدان است. یعنی رباعی عرصه‌ای است که شاعران زیاد کار نکرده‌اند و طبیعتا وقتی که شاعری به طور جدی در رباعی کار می‌کند؛ قابل توجه است. موضوع دیگر این است که رباعیات بیدل هم در بسیاری موارد، رباعیات قدرتمند و نوینی است؛ منتها تعداد زیاد رباعی‌های او، باعث شده که رباعی‌های قوی او، یک مقدار از دید پنهان بمانند و طبیعتا نیاز بوده که گزیده‌ای از رباعیات او منتشر شود که این نیاز دوم در نگارش و تدوین این کتاب بود. نیاز سوم هم این می‌تواند باشد که خیلی از رباعیات بیدل، کلیدها یا پل‌هایی برای آشنایی با کلیت شعر بیدل هستند. یعنی خیلی از ابیات، غزل‌ها و قصیده‌های بیدل به کمک رباعی‌های او بهتر قابل فهم می‌شوند؛ بنابراین می‌توانیم رباعی را پلی برای آشنایی با شعر بیدل بدانیم و بسیاری کسان می‌توانند برای آشناشدن با شعر بیدل و انس بیشتر با شعر او، به جای رباعیات از رباعیات او شروع کنند.
 
در این کتاب چند رباعی از بیدل را گزینش کرده و پرداخته‌اید و اینکه معیار شما برای گزینش این رباعیات چه بوده است؟
 برای تدوین این کتاب، اگر بخواهم دقیق بگویم، 618 رباعی از بیدل انتخاب کرده‌ام که دو معیار برای گزینش این رباعی‌ها داشتم. یکی معیار کیفیت هنری و شعری اثر؛ یعنی رباعی‌هایی که به لحاظ شعری زیبا و قابل تامل بودند. رباعیات دیگر، از لحاظ معنی و محتوای مطلبی که در آن‌ها ارائه شده، قابل توجه بودند. البته رباعی‌های دیگری هم از این نظر قابل توجه بودند، که برخی خصوصیات زمان و زمانه بیدل در آن‌ها آشکار بود، یعنی مسائل اجتماعی و زیستی جامعه و مردمان زمانه بیدل را نشان می‌دهند؛ که این‌ مورد سوم اندک است و بیشتر رباعی‌های انتخاب شده، رباعی‌هایی است که کیفیت ادبی خوب یا محتوا و پیام خوب دارند.

طی مطالعه رباعیات عبید و گزینش آن‌ها برای این کار، ویژگی اساسی رباعیات بیدل را چه دیدید؟
به نظرم ویژگی اساسی رباعیات بیدل این است که رباعیات بیدل حتی به نسبت غزلیات خود او و به نسبت شعر دیگر شاعران بنام، از لحاظ موضوع، محتوا، سبک و حال‌وهوا، یک تنوع قابل توجه دارد؛ یعنی بیشتر غزلیات بیدل عاشقانه و عارفانه است و مسائل اجتماعی، محیط و زندگی شاعر خیلی در غزلیات انعکاس ندارد. ولی در رباعیات ما جوانب مختلف زندگی بیدل را بیشتر حس می‌کنیم و در عین حال رباعیات او یک تنوع محتوایی دارد که در غزلیاتش شاید به این پیمانه نباشد.







    با توجه به اینکه بیدل از چهره‌های شناخته شده و بنام سبک هندی است؛ آیا ویژگی‌های سبک هندی هم در رباعیات بیدل دیده می‌شود؟
به پر رنگی غزلیات نه. یعنی آن مقدار که این ویژگی‌ها در غزلیات آشکار است، در رباعیاتش مشهود نیست و به همین دلیل به بیان دیگر می‌توانیم بگوییم که صورت رقیق شده مفاهیم سبک هندی در رباعیات بیدل است. موضوع دیگر این است که چون در غزلیات گاهی هر مضمون در یک بیت کامل، یعنی در دو مصرع بیان می‌شود؛ ولی در رباعی گاهی یک مضمون در چهار مصراع بیان می‌شود. بنابراین در رباعی مضمون یا تصویر مشروح‌تر بیان شده است، بنابراین طبیعتا بر خلاف ویژگی معمول غزل‌های بیدل که فشردگی و ابهام خاصی دارد؛ یک مقدار جلوتر است.
 
حال اگر بخواهیم از مقام مقایسه درآییم، بیدل بیشتر با کدام یک از رباعی‌سرایان هم‌عصر یا غیر هم‌عصر خودش قابل مقایسه است؟
در رباعی‌سرایان غیر هم‌عصر که اصلا حال‌و هوای بیدل کلا با همه فرق دارد؛ یعنی حال‌و هوای رباعیات بیدل با رباعیات خیام، باباافضل کاشانی، مولانا، سنایی، عطار و شاعرانی که رباعی‌های قابل توجهی دارند، غالبا نزدیک نیست. منتها در خود شعر مکتب هندی، بعضی از شاعران هستند که رباعی‌های آن‌ها بسیار نزدیک به بیدل است و حتی می‌توانیم بگوییم که این‌ها آبشخور سبک و سیاق در رباعی بودند. مثلا یکی از شاعران تقریبا هم عصر بیدل، شاعری به نام سحابی استرآبادی است که اتفاقا او هم رباعی زیادی دارد و نشانه‌های سبکی رباعی استرآبادی در شعر بیدل هم اشکار است. شاعر دیگر ظهوری ترشیزی است که می‌توانیم بگوییم بیدل از رباعیات او هم تاثیر پذیرفته و بعضی دیگر از شاعران سبک هندی هم این تاثیر را بر رباعی بیدل داشته‌اند که سید علی میرافضلی در مقدمه مفصل و جامع و پرمحتوای خود بر کتاب «گزیده رباعیات بیدل» -که بنده گردآوری کرده‌ام- نوشته؛ این موضوع را یادآوری کرده است. یعنی مفصل اشاره کرده و نمونه‌ها و شواهدی هم آورده است که نشان می‌دهد بیدل چقدر از شاعرانی مثل سحابی استرآبادی و امثال آن‌ها متاثر بوده است.
 
به نظر شماپژوهش‌ها و بررسی‌های که در حوزه بیدل صورت گرفته و تحقیقاتی که روی شعر او انجام شده، چقدر کافی بوده است؟ آیا تحقیقات صورت گرفته جوابگوی مخاطب این حوزه هست؟
به نظرم این حوزه هنوز خیلی جای کار دارد، مخصوصا در جنبه‌های هنری و بلاغی شعر بیدل، البته تحقیقات بسیار خوبی صورت گرفته است، کتاب‌های خوبی هم ما درباره شعر بیدل سراغ داریم؛ مثل «شاعر آیینه‌ها» از شفیعی‌کدکنی، یا کتاب «بیدل، سپهری و سبک هندی» اثر مرحوم حسن حسینی و کتاب «نقد بیدل» علامه صلاح‌الدین سلجوقی که کتاب‌های بسیار ارزشمندی است. درباره زندگی و آثار بیدل هم تالیفاتی صورت گرفته است، به نظرم در مورد زندگی و آثار بیدل و خصوصیات زمانه او، تحقیقات بیشتر است؛ مثلا کتاب مفصلی پروفسور عبدالغنی دانشمند پاکستانی دارد که تقریبا جامع‌ترین کتاب در زمینه زندگی بیدل است، منتها در زمینه خصوصیات شعری و هنری بیدل، به نظر می‌رسد که همچنان جای تحقیق، بحث و گفت‌وگو هست.
 
به عنوان نکته پایانی، بحث یا حرفی مد نظرتان هست که بخواهید اینجا اشاره کنید؟
دو نکته را اینجا قابل ذکر می‌دانم که در کتاب ما هم این دو نکته قابل گفتن است. یکی اینکه انتشار گزیده رباعیات بیدل تازگی ندارد و من باید اعتراف و بیان کنم که اولین کسی نیستم که گزیده‌ای از رباعیات بیدل را منتشر می‌کنم. قبل از این هم چندین گزیده از رباعیات بیدل داریم، مخصوصا گزیده‌ای که مهدی الماسی به نام «گل چهار برگ» منتشر کرده است؛ گزیده دیگری مرتضی امیری‌اسفندقه دارد و یک گزیده هم عبدالغفور آرزو و گزیده‌ای هم سعید یوسف‌نیا دارد. منتهی در این کتاب بنده سعی کردم به جهت اینکه کتاب کامل‌تر باشد و تکرار کتاب‌های دیگر هم نباشد، رباعی‌هایی که گزینش کرده‌ام، با شرح و گزینش همراه است تا برای خواننده بیشتر راهگشا باشد. بنابراین غالب رباعی‌های بیدل در این کتاب همراه با توضیحات و شرح‌هایی هست.

و نکته دیگر اینکه همان‌طور که اشاره کردم، مقدمه بسیار خوبی است که سید علی میرافضلی، شاعر و پژوهشگر خوب حوزه رباعی بر این کتاب نوشته است و این برای بنده خوشایند است که چنین مقدمه‌ای بر این کتاب است.