واژه تکافل از قرآن و سنت (از واژه عربی «کفالت») گرفته شده و به معنای ضمانت مشترک است و هدف آن مشارکت و یاری دو جانبه میان اعضای گروهی مشخص است. در عمل تکافل به عنوان روشی مبتنی بر ضمانت مشترک اعضای گروه مذکور در صورتی که برای فردی مشکل و حادثه‌ای ایجاد شود، بر ضمانت و وثیقه مشترک اتفاق‌نظر داشته و مجموع منابع جمع شده را برای جبران خسارت به فرد ضرر دیده می‌پردازند. تمامی اعضای گروه تلاششان را به کار می‌گیرند تا فرد نیازمند را حمایت نمایند. در بعضی منابع این واژه را ضمانت طرفینی یا مسئولیت مشترک نیز بیان کرده‌اند. (114)
تکافل امروز در جهان یکی از صنایع بزرگ جایگزین بیمه محسوب می‌شود و طبق آمار گزارش تکافل جهانی مبلغی که به عنوان حق بیمه در شرکت‌های تکافلی گرفته می‌شود در سال 2015 با رشد دو رقمی 14 درصدی همراه بوده است و به عدد 9.14 میلیارد دلار رسیده است که بخش عمده آن ناشی از رشد تکافل عمومی بوده است. البته در کشورهای عضو شورای همکاری خلیج فارس رشد ترکیبی سالانه از سال 2012 تا 2015 به 18 درصد رسیده است که از رشد کل بیشتر است. این عدد برای کشورهای آفریقایی 18 درصد و برای کشورهای جنوب شرق آسیا، 4 درصد و برای سایر کشورها نیز 7 درصد است.
عسگری در فصل اول به معرفی بیمه و تبیین ضرورت آن در جوامع امروزی پرداخته است. به گفته او همراه با گسترش بیمه، عقلا و قانون‌گذاران به منظور قانون‌مند ساختن و مشخص نمودن خدود میدان عملیاتی بیمه و آثار و تعهدات و حقوق ناشی از عملیات و عقد بیمه، قوانین و مقررات حقوقی قرارداد بیمه را تدوین کرده‌اند. دانش مدیریت بیمه‌ای نیز همپای تحولات و پیچیدگی جوامع بشری و گسترش حوزه فعالیت بیمه‌ای، به صورت دانش فنی و تخصصی درآمده است. بیمه امروز به تکنیک‌های ماهرانه و دانش مبتنی بر اصول و آمار ریاضی، برای رهبری و مدیریت مواجهه با ریسک، در امر بیمه نیازمند است و از این رو صنعت بیمه اکنون بسیار پیچیده و گسترده شده است. (21) تغییر شیوه زندگی به حالت شهری موجب مواجهه افراد با خطرات متعدد و جدید، این این بار بدون حمایت متقابل افراد و قبیله شده است. این تغییر شیوه‌ی زندگی، انسان‌ها را ناگزیر به یافتن راه‌حلی برای تامین امنیت زندگی و اموال خود خود در برابر خطرات غیر قابل پیش‌بینی کرد.
شاید بتوان انگیزه اولیه ایجاد بیمه در بین جوامع اولیه را در عبارت‌های بالا جست‌وجو کرد. انگیزه فطری دوری و پرهیز از خطر و نیاز به امنیت خاطر همواره در بشر در دوران‌های مختلف وجود داشته است.
هدف اولیه بیمه ایجاد همکاری متقابل میان طرفین عقد بیمه است که طی آن یکی از طرفین تعهد می‌کند که طرف مقابل را در برابر هرگونه خسارت ناشی از حوادث غیر قابل پیش‌بینی حمایت کند. شاید دلیل گسترش روزافزون و پرشتاب صنعت بیمه در جهان نیز ناشی از همین انطباق کارکرد بیمه با نیاز فطری بشر برای تامین آرامش خاطر باشد.
در فصل دوم مباحث فقهی و استدلالات شرعی در رابطه با بیمه از منظر مذاهب مختلف اسلامی مورد مطالعه قرار گرفته است تا ضمن شناخت اشکالات بیمه از منظر اسلام، به معرفی یک نهاد به عنوان جایگزین بیمه پرداخته شود که علاوه بر نداشتن اشکالات بیمه، نیازهای مرتبط با بیمه را پاسخ دهد و هم مطابقت بیشتری با مبانی شرعی داشته باشد. آنگونه که نویسنده بیان کرده است، بیمه از منظر مراجع تقلید شیعه نظیر امام خمینی، آیت‌الله خامنه‌ای و آیت‌الله فاضل لنکرانی امری مباح محسوب می‌شود اما از منظر فقهای اهل سنت این‌گونه نیست. نویسنده معتقد است فقه اهل سنت در زمینه یافتن راه‌های جایگزین برای بیمه که شبه غرر در آن وجود دارد توانایی و رشد بیشتری نسبت به فقه امامیه بروز داده است و دلیل آن نیز سابقه بیشتر همراهی این فقه با آئین‌های حکومت‌داری و مسائل آن بوده است. (73) بر این پایه است که راهکاری نظیر تکافل بیشتر مورد توجه کشورهایی قرار گرفته است که مبنای قانون‌گذاری‌شان فقه اهل سنت است.
در فصل سوم مفهوم «تکافل» تعریف و تبیین شده است. در این فصل همچنین نحوه بهره‌برداری از تکافل از صدر اسلام تا کنون مورد بررسی قرار گرفته است و پیشینه تکافل در کشورهای مختلف مطالعه شده است. تکافل به عنوان راهکاری اسلامی برای پوشش ریسک در عرصه‌های مختلف زندگی در جوامع اسلامی کاربرد داشته و دارد. به گونه‌ای که در کشورهای عربی امروزه تنها تکافل است که جایگاه بیمه‌ای دارد و به عنوان تنها منبع برای پوشش ریسک‌های مختلف کاربرد دارد. اما متاسفانه این مهم در کشور ایران از اهمیتی که باید برخوردار نیست و هنوز بسیاری از محققین از این مسئله آگاهی چندانی ندارند.
فصل چهارم به معرفی اجمالی مدل‌های تکافل و بیمه اسلامی اختصاص دارد و سعی مولف در آن، معطوف به بررسی مسائل اقتصادی و شرعی مربوط به تکافل شده است.
در فصل پنجم کتاب نیز راهکارهای عملی برای اجرایی ساختن تکافل و مدل‌های بومی مربوط به آن در کشور مورد بحث قرار گرفته است و تلاش شده است تا الگویی متناسب به وضع موجود ایران برای رسیدن به وضع مطلوب ارائه شود.
کتاب «تکافل از نظریه تا عمل» از این منظر اثر مهمی است که بنا دارد یک راهکاری جایگزین مبتنی بر تجارب کشورهایی با مسائل مشابه کشور ما را برای یکی از مسائل چالش‌برانگیزی که با آن دست به گریبان هستیم ارائه می‌دهد و در مقام یک اثر نظری صرف باقی نمی‌ماند. خواندن این کتاب هم برای مسئولین امور اقتصادی و هم برای کسانی که در حوزه بازارهای مالی فعال هستند می‌تواند یاری‌رسان و الهام‌بخش باشد.
کتاب «تکافل از نظریه تا عمل» نوشته محمدمهدی عسگری با شمارگان 1000 نسخه، قیمت 26 هزار تومان در 239 صفحه از سوی انتشارت دانشگاه امام صادق در سال 1398 منتشر شده است.
نظر شما