خبرگزاری کتاب ایران (ایبنا)- احمد ابوالفتحی: ارتباطات میان چندین تن از چهره‌های شاخص حوزه اندیشه در روزگار ما، با «خلیل ملکی» از ابعاد کاویده نشده اما جذاب تاریخ روشنفکری در ایران است. شاید در این میان جلال آل احمد مشهورترین چهره باشد اما از روشنفکرانی که هنوز زنده و فعال هستند، داریوش آشوری و محمدعلی همایون کاتوزیان شاخص‌ترین نام‌هایی هستند که اولین گام‌ها در حوزه اندیشه‌ورزی و سیاست را در مکتب ملکی و تحت تاثیر او برداشته‌اند.
 
کتاب «خلیل ملکی؛ سیمای انسانی سوسیالیسم ایرانی» نوشته همایون کاتوزیان که با ترجمه عبدالله کوثری به‌تازگی در نشر مرکز منتشر شده است، یکی از آخرین و جامع‌ترین ادای دین‌های یاران و شاگردان ملکی به او محسوب می‌شود. اثری پژوهشی و مبتنی بر بهره‌گیری دقیق و فراگیر از اسناد باقی مانده از دوران زیست ملکی که اگر چه سمپاتی نویسنده نسبت به ملکی در نوع سوگیری آن تاثیر داشته است، اما توانسته است تمامی ادعاهای خود درباره بصیرت و شجاعت و میانه‌روی ملکی را بر پایه اسنادی قابل اتکا و قانع‌کننده استوار کند.
 
کتاب «خلیل ملکی» اولین کوشش کاتوزیان در تبیین ابعاد شخصیتی این فعال سیاسی و اجتماعی ابتدا تا میانه قرن حاضر شمسی نیست. پیش از این نیز، این عضو هیئت علمی موسسه شرق‌شناسی آکسفورد با تدوین و انتشار خاطرات سیاسی خلیل ملکی (چاپ اول: انتشارات رواق، 1360)، گردآوری و انتشار کتاب نامه‌های خلیل ملکی (چاپ اول: انتشارات مرکز، 1382) و مقالات و گفت‌وگوهایی که درباره ملکی منتشر کرده بود، در معرفی ملکی به کسانی که سال‌ها پس از فوت ملکی پا به عرصه فعالیت اندیشه‌ای و اجتماعی گذاشته بودند، نقشی بسیار موثر ایفا کرد.
 
کتاب «خلیل ملکی» آخرین دستاورد کاتوزیان در برنامه پژوهشی‌اش در حوزه تدوین و انتشار آثار مرتبط با ملکی محسوب می‌شود. این کتاب که ابتدا به زبان انگلیسی در انتشارات «وان ورلد» و در سال 2018 منتشر شده بود زندگی‌نامه سیاسی ملکی محسوب می‌شود. زندگی‌نامه‌ای که ابتدا در مقدمه‌ای کوتاه با نام «خلیل ملکی و زمانه او» فرازهای آن ذکر شده است و سپس در هشت فصل به تفصیل مورد بحث قرار گرفته است.
   
خلیل ملکی متولد 1280 بود و در سال 1348 درگذشت. عمر شصت‌وهشت ساله ملکی مملو از حضور در لحظه‌های تاریخی بسیار اثرگذار در تاریخ ایران بود. او پنج ساله بود انقلاب مشروطه رخ داد و هنگامی که تبریز در سال 1290 به دست قوای روس اشغال شد ده ساله بود و در تبریز سکونت داشت. پدرش را در شیوع فراگیر وبا در سال‌های انتهایی قرن سیزدهم شمسی که یکی از تاریک‌ترین ادوار تاریخ معاصر ایران است از دست داد. او به هنگام تغییر سلطنت از قاجار به پهلوی در اراک (در آن زمان: سلطان‌آباد) ساکن بود و اندکی بعد با بورسیه دولتی برای تحصیل به آلمان اعزام شد. حضور او در آلمان آغاز فعالیت سیاسی‌اش بود. فعالیتی که در نهایت به قطع بورسیه او انجامید. پس از بازگشت به ایران او با تقی ارانی و حلقه‌ای که گرد او شکل گرفته بود آشنا شد. آشنایی با این حلقه در نهایت او را در میان 53 نفری قرار داد که به جرم تبلیغ مرام اشتراکی در زمان رضا شاه زندانی شدند.
 
آنچنان که کاتوزیان تبیین کرده است، رفتار سیاسی ملکی از همان ابتدا دو خصوصیت داشت: مخالف تندروی بود و در عین حال تسلیم زور هم نمی‌شد. همین بود که بسیار پیش می‌آمد چوب تندروی دیگران را ملکی بخورد. کاتوزیان به عنوان نمونه به ماجرای اعتراض زندانیان گروه 53 نفر به هنگام تنبیه چهار تن از هم‌پرونده‌هایشان اشاره می‌کند. در این ماجرا گروه تصمیم به مقاومت می‌گیرد اما ملکی معتقد است بهتر این است که ابتدا اعتراض خود را به افسر نگهبان منتقل کنند و البته این را هم می‌گوید که در این زمینه پیش‌قدم نخواهد شد.
 
کاتوزیان سپس ماجرا را از زبان خود ملکی و به نقل از کتاب خاطرات سیاسی او نقل می‌کند: از همان اول که بنا شد افسر نگهبان را خواسته و شکایت را به او ابلاغ کنیم، من حس کردم که پرحرارت‌ترین سخن‌رانان در اقدام و عمل از همه بیشتر تردید دارند... تا افسر نگهبان آمد و با لحن لوطی‌منش هل من مبارز طلبید... کسی جلو نرفت... من پیش خود شرمنده بودم، شرمنده از این‌که عده‌ای روشنفکر انقلابی درجه اول اجتماع در برابر به مبارزه طلبیدن چنین شخص پستی به‌اصطلاح لنگ می‌انداختند. (29)
 
این‌گونه می‌شود که ملکی علی‌رغم میلش و با وجود قراری که با همراهانش گذاشته بود، پا پیش می‌گذارد و اعتراض می‌کند و در نتیجه به بدترین بخش زندان منتقل شد: بدون آنکه کسی کوچکترین اعتراضی بکند به کریدور پنج هدایت شدم! (30)
 
این شیوه از زیست سیاسی همواره همراه ملکی بود و شاید بتوان دلیل جذابیت ماندگار او برای پژوهشگران و فعالان سیاسی نسل‌‌های پس از خود را در همین مشی جست‌وجو کرد. کاتوزیان 41 سال از ملکی کوچکتر است و سابقه همراهی مستقیمش با ملکی بسیار بسیار اندک است اما چنان شیفته اوست که پرداختن به ملکی یکی از اجزای فعالیت علمی‌اش تبدیل شده است. داریوش آشوری نیز با همه هوش و فراستش همچنان از ملکی با احترامی بسیار یاد می‌کند. همین نمودی از تاثیر زیست عقلانی و در عین حال شجاعانه ملکی در میان اهل تحقیق و آزادی‌خواهان است. بر این پایه می‌شود گفت انتشار کتابی مانند «خلیل ملکی، سیمای انسانی سوسیالیسم ایرانی» در مسیر الگوسازی برای کسانی که میل به فعالیت سیاسی مستقل و حقیقت‌جویانه دارند بسیار مفید است.
 
پرسشی که درباره کتاب کاتوزیان جای طرح دارد این است که او تا چه میزان توانسته است در روند تحقیق خود بی‌طرفانه عمل کند؟ نمودی از تلاش او برای بی‌طرفی را به‌عنوان نمونه در نقدش به موضع انفعالی ملکی در برابر تلاش شوروی برای کسب امتیاز نفت شمال و حتی همراهی ابتدایی او با تصمیم حزب توده در حمایت از این خواسته مشاهده کرد. ملکی در آن زمان مقاله‌ای در انتقاد از موضع مصدق که به موازنه منفی معروف شد نوشته بود. کاتوزیان می‌نویسد: سال‌ها بعد وقتی روزنامه بقایی، شاهد، ملکی را به‌خاطر مقاله‌هایش در حمایت از خواست شوروی آماج حمله کرد، ملکی در پاسخ نوشت که این عمل محض رعایت انضباط حزبی بوده است، اما این بهانه عمل او را توجیه نمی‌کند. واقعیت این است که ملکی و سایر اصلاح‌طلبان، به‌رغم انتقاد از رهبران حزب به‌خاطر تبعیت بی‌چون و چرا از سفارت شوروی در تهران، هنوز به حسن نیت شوروی اعتقاد داشتند.(54)
 
کتاب کاتوزیان مرحله به مرحله مروری بر فرازهای زندگی سیاسی ملکی دارد. از زندان رضاشاهی همراه با گروه پنجاه‌وسه‌نفر تا حضور در حزب توده و سپس انشعاب از آن. از تشکیل حزب زحمتکشان همراه با مظفر بقایی تا خروج از این حزب و شکل دادن به نیروی سوم همراه با یاران و همراهانش. از زندانی شدن در قلعه فلک‌الافلاک پس از کودتای 28 مرداد 1332 تا بازگشت دوباره به فعالیت سیاسی در دوران نخست‌وزیری علی امینی. از اختلاف نظر با احزاب و افراد تشکیل دهنده جبهه ملی دوم تا تلاش برای شکل دادن به جبهه ملی سوم و زندانی شدن دوباره در اثر همین تلاش در میانه دهه چهل خورشیدی و در زمانی که از بیماری‌های مختلف رنج می‌برد و در عین حال به عنوان شاخص‌ترین رهبر سوسیالیست‌ها در ایران شناخته می‌شد.
 
تصویری که این کتاب از ملکی ارائه می‌دهد، تصویر انسانی خردمند است با پیش‌بینی‌های درست. این را نه فقط ادعای کاتوزیان که سندهای ارائه شده در متن ثابت می‌کند. پیش‌بینی سرنوشت دولت مصدق و تاکید بر لزوم پذیرش طرح بانک جهانی یا طرح هندرسون، پیش‌بینی تبعات اصلاحات ارضی و ارائه بدیلی برای آن به نام «ملی کردن زمین و آب» که از تفکیک و کوچک شدن زمین‌های کشاورزی که تبعات ناگوار بسیاری برای کشاورزی ایران داشت جلوگیری می‌کرد (227)، پیش‌بینی این موضوع که در نهایت رهبران جبهه ملی دوم موضعی انفعالی در پیش خواهند گرفت و خود و همراهانشان را از فرصتی تاریخی محروم خواهند کرد و... از جمله پیش‌بینی‌های سیاسی جالب‌توجه ملکی است.
 
او چنان‌که کاتوزیان گفته است تا انتهای عمر در تلاش برای تحقق سوسیالیسم بود. در سال‌های پایانی عمر یکی از سرگرمی‌ها و دغدغه‌هایش مطالعه درباره اختلاف میان چین و شوروی بود و در این میان خود را نه هوادار خروشچف می‌دانست و نه چین بلکه از دیدگاه صلح جهانی به مسئله نگاه می‌کرد و از این منظ نگرش خروشچف را واقع‌بینانه‌تر می‌دید. (234) این موضع برای کسی که بیشترین ضربه را از حزب توده و شوروی خورده است، به‌ویژه در زمانه‌ای که مائوئیسم و گرایش به چین در حال تبدیل شدن به مد بوده است و جوانان هوادار او نیز به آن سمت گرایش داشته‌اند، جالب توجه است و نگرش مستقل ملکی را نمایان می‌سازد.
 
این روشنفکر مستقل و هوادار صلح و عدالت و آزادی اما در زندگی خصوصی، به‌ویژه در سال‌های پایانی عمر و پس از آنکه حقوق بازنشستگی‌اش قطع شد بسیار سختی کشید و هر چند آبرومندانه اما تلخ‌کام درگذشت. ملکی روشنفکر مستقلی بود که تلخ‌کام درگذشت.
 
نشر مرکز کتاب «خلیل ملکی، سیمای انسانی سوسیالیسم ایرانی» نوشته همایون کاتوزیان را با ترجمه عبدالله کوثری در 310 صفحه، با تیراژ 1200 نسخه و قیمت 59800 تومان در سال 1398 منتشر کرده است.