به گزارش خبرگزاری کتاب ایران (ایبنا) سرزمین خراسان از دیرباز در روشن و تاریک ایام، رویدادهای گوناگونی را به خود دیده است. در هر دوره و هر امپراتوری، مرزهای سیاسی و جغرافیایی آن دستخوش تحولات خاصی بود تا اینکه با فرارسیدن اسلام وارد مرحله جدیدی شد. خراسان از گذشته به تنوع دینی و فرهنگی‌اش شناخته می‌شود، تا جایی که با تغییر شرایط سیاسی، چه پیش از اسلام و چه در دوره اسلامی، جریان‌های دینی و اجتماعی مختلفی در آن ظهور کرده است.

روند فتح خراسان، که تقریبا از دهه سوم قرن اول هجری آغاز شد، چالش‌های جدیدی به ویژه در بحث مربوط به پیروان ادیان در این منطقه به وجود آورد؛ چرا که خراسان از گذشته محل سکونت پیروان ادیان مختلف بود. در دوره امویان و عباسیان بخش بزرگی از آن‌ها به اسلام روی آوردند، اما برخی با پذیرفتن شرایطی که جامعه اسلامی برای ایشان وضع کرد، بر دین خود ماندند. برخی از این ادیان، نظیر دین زرتشت، به گونه‌ای از ادیان بومی این منطقه به شمار می‌آمدند و برخی به واسطه هم جواری با ادیان دیگر مانند دین بودا و ادیانی مانند یهودیت و مسیحیت و مانویت به واسطه تحولات سیاسی و اجتماعی در دوره‌هایی پیش‌تر، وارد خراسان شدند.

یکی از تحولات فرهنگی قابل توجه در سیره امامان معصوم علیهم السلام مناظره و گفت‌وگوی ایشان با رهبران و بزرگان ادیان در دوره‌های مختلف است.

یکی از مهم‌ترین مناظره‌ها، مجالسی بود که مأمون خلیفه عباسی در شهر مرو در زمان ولایتعهدی امام رضا علیه السلام برپا کرده و امام علیه السلام در آن با بزرگان ادیان گفت‌و‌گو و مناظره کرده است که گزارش مفصل آن‌ها در عیون اخبار الرضا و الاحتجاج طبرسی و دیگر منابع شیعه آمده است.

درباره این مناظره‌ها و روش‌شناسی آن‌ها به ویژه مناظرات حضرت رضا(ع)، کنگره‌های بزرگی برگزار و آثار فراوانی نوشته شده است، با وجود این، هنوز اثری جامع که وضعیت ادیان طرف مناظره با حضرت را از منظر تاریخی در خراسان بررسی کند، به رشته تحریر درنیامده است.
این کتاب در دو بخش اصلی سامان یافته است؛ بخش اول به بحث درباره جغرافیای خراسان در سه قرن نخستین هجری و تحولات مربوط به آن اختصاص دارد و مولفان کوشیده‌اند نمایی از محدوده خراسان را ترسیم کنند و بخش دوم که خود مشتمل بر شش فصل است و مهم‌ترین بخش کتاب به شمار می‌آید بخشی بحثی تاریخی درباره وضعیت ادیان مطرح شده مناظرات امام رضا (ع) در خراسان را دربردارد.

در این فصل پیشینه ادیان زرتشت، یهودیت، مسیحیت، صابئین، بودا، مانویت و ورود آن‌ها به ایران و وضعیت آن‌ها در دوره‌های مختلف اسلامی و حدود و ثغور آن‌ها را بررسی کرده است.

به اعتقاد پژوهشگران این کتاب از آنجا برخی منابع تاریخی، دین صائبین را به بودا منسوب کرده است احتمال داده شده که صائبین یادشده در مناظرات همان بودائی باشند و به همین دلیل سیر تحولات دین بودا در خراسان بررسی شده است.

کتاب «ادیان خراسان در عصر امام رضا علیه السلام» تألیف محسن شرفایی و علی اکبری چناری در 174 صفحه به بهای 16 هزار تومان از سوی بنیاد پژوهش‌های اسلامی منتشر شده است.