به گزارش خبرگزاری کتاب ایران (ایبنا) پرداختن به تاریخ اسلام و جغرافیای اماکن تاریخی عصر نبوت در حجاز، از آن رو که مراکز مقدس مسلمانان در آن قرار دارد، بسیار حائز اهمیت است. هرساله میلیون‌ها نفر از سراسر جهان، به قصد انجام مناسک حج و مفرده و نیز زیارت مرقد مطهر نبوی به حرمین شرفین رهسپار می‌شوند.

نویسنده در این کتاب با تکیه بر منابع مهم، أعم از سیره‌ای، تاریخی، جغرافیایی، روایی، تراجم‌نگاری و ... به تالیف آن پرداخته است. بخش نخست کتاب، به معرفی شبه جزیره عربستان، در بستر جغرافیا و تاریخ، از آغاز تا اسلام، اختصاص یافته و از پراکندگی جغرافیایی ادیان و اعتقادات در جزیره‌العرب، اقوام عرب، محدود جغرافیایی حرم، میقات‌ها، مشاعر مقدسه، جغرافیا، آثار مکه و حوادث مهم آن‌ها سخن گفته شده است؛ بخش دوم کتاب شامل تاریخ و جغرافیای عصر بعثت است. همچنین در این بخش از موقعیت و جغرافیای تاریخی یثرب سخن گفته شده و آثار تاریخی دوره اسلامی در مدینه منوره، که مهم‌ترین آن مسجد نبوی است معرفی شده است.

از امتیازهای کتاب، وجود نقشه و تصاویر متعدد از موقعیت‌های اماکن و آثار مقدس این سرزمین است.  

تاریخ احداث مسجدالنبی بخش مهمی از فصل پنجم کتاب است که درباره تاسیس این پایگاه سیاسی و عبادی می‌خوانیم: «نخستین اقدام مهم رسول خدا در مدینه ساخت مسجدی بود که بتواند هم مرکز عبادت باشد و هم مرکز سیاست و حکمروایی؛ این مسجد که به صورتی بسیار ساده ساخته شد، در تاریخ عمر شریف آن حضرت و حتی پس از آن، جایگاهی بس عظیم و رفیع یافت و اقامه یک رکعت نماز در آن، با هزار رکعت در مساجد دیگر ، جز مسجدالحرام، برابر شد. زمین مسجد در کنار جایی که شتر ایشان در آن زانو زد؛ یعنی متصل به خانه ابوایوب انصاری. آن زمین که به عنوان «مِربَد» (محل خشکانیدن خرما) استفاده می‌شد، متعلق به دو یتیم از قبیله بنی‌نجار، به نام‌های سهل و سهیل، فرزندان عمرو، بود. این دو در پناه حمایت معاذ بن عفراء قرار داشتند.

هنگام بنای مسجد، ابتدا ستون‌هایی از نخل خرما برافراشتند و سقف را با شاخه‌های نخل، روی آنها قرار دادند.  ستون در بنای نخست، هشت عدد بود که هر یک نامی مخصوص داشت و امروزه با همان نام‌ها باقی مانده‌اند. هر یک از آن‌ها سابقه‌ای به بلندای تاریخ 1400 ساله اسلام دارند و یادآور حوادث و رخدادهای مهمی هستند.»

سیر تاریخی توسعه مسجدالنبی از آغاز تاکنون چگونه بوده است؟
پیامبر (ص) در سال هفتم هجرت، یعنی پس از بازگشت از غزوه خیبر به توسعه مسجد پرداختند و سه ستون از سمت غرب و شمال به مسجد اضافه کردند و آن را به صورت مربع درآوردند. خلفا هریک به بازسازی مسجدالنبی پرداختند و آن را توسعه دادند. خلیفه دوم، نخستین کسی بود که به این کار اقدام کرد؛ سپس خلیفه سوم، آن گاه عمر بن عبدالعزیز سپس مهدی عباسی و سلطان قایتبای در عصر عثمانی نیز 1300 متر به مساحت مسجد افزودند و مساحت آن را به حدود 100/10 متر مربع رسانیدند.
عمده‌ترین توسعه مسجدالنبی در دوران حکمرانی خاندان آل سعود صورت گرفت که مساحت آن به ده‌ها برابر رسید. در جریان این توسعه‌ها، بسیاری از اماکن تاریخی، خانه‌های صحابه و ائمه اطهار (ع) تخریب شد و در طرح توسعه قرار گرفت. توسعه‌های سعودی بیشتر از سمت شمال، غرب و شرق بود.

اما در این کتاب درباره پیمان‌نامه مدینه که تلاشی برای تحقق جامعه مدنی بوده است، آمده: «برای تحقق یک جامعه مدنی، که همه شهروندان و ساکنان آن دارای حقوق مشخص و معینی باشند و در سرنوشت خود و تصمیم‌سازی سهیم شوند، مقدمات و سازوکارهایی لازم است. رسول خدا (ص) هنگام ورود به یثرب برای تحقق این امر دست به کار شدند. از آنجا یک طرف در این شهر یهودیان هم زندگی می‌کردند و در طول قرن‌ها میان آنان و اعراب رقابت و اختلاف بود و از طرف دیگر، خود اعراب نیز همواره‌ کینه‌ها و جنگ‌هایی با هم داشتند، از این رسول خدا با تدبیری همه ساکنان را ـ صرف نظر از دین، نژاد و ملیت ـ به عنوان یک شهروند تلقی کرد و با انعقاد میثاق‌نامه‌ای، حقوق و تعهدات هریک از قبایل و شهروندان ـ اعم از عرب و موالی، مسلمان و یهود، قریش و غیر قریش، مهاجر و انصار ـ را مشخص ساخت. مفاد زیادی از این عهدنامه که چهل ماده داشت، به تعهدات و وظایف و حقوق یهودیان و قبایل یهودی اختصاص یافته بود.

کتاب «تاریخ اسلام و جغرافیای اماکن تاریخی» تالیف اصغر قائدان در 272 صفحه به بهای 24 هزار تومان از سوی نشر مشعر منتشر شده است.