خبرگزاری کتاب ایران‌(ایبنا)، جایزه کتاب سال جمهوری اسلامی ایران به‌عنوان بزرگترین جایزه ملی کتاب محور شناخته می‌شود و سی‌‌و‌هفتمین دوره این رویداد بهمن‌ماه سال جاری با حضور رئیس جمهوری در تالار وحدت برگزار شد. در جریان این رویداد تلاش می‌شود تا بهترین کتاب‌‌های منتشرشده در یک‌سال شناسایی و ارزیابی شود.
 
در سی‌و‌هفتمین دوره به گفته علی‌ علیمحمدی، مدیر جشنواره‌های فرهنگی مؤسسه خانه کتاب در مجموع 35 هزار و 500 عنوان کتاب چاپ نخست سال 1397 ارزیابی شدند.  با توجه به اینکه در نهایت از این تعداد 0/16 (شانزده صدم) درصد یعنی کمتر از نیم‌درصد در ردیف آثار برگزیده و شایسته‌تقدیر قرار گرفتند، درباره جریان داوری این آثار با مدیر جشنواره‌های فرهنگی مؤسسه خانه کتاب به گفت‌و‌گو نشسته‌ایم.
 
درباره فرآیند اجرایی کتاب سال بفرمایید.
فرآیند اجرایی جایزه کتاب سال از فروردین‌ماه هرسال با انتشار فراخوان در تارنمای جایزه کتاب سال و تارنماهای مؤسسه خانه کتاب و همچنین ارسال پوستر به مراکز دانشگاهی، پژوهشی علمی، ادبی و حوزوی آغاز می‌شود؛ علاوه بر این با ارسال پیامک به پدید‌آورندگان عضو سایت اهل قلم و همچنین ناشران از آن‌ها برای مشارکت در این رویداد دعوت می‌شود؛ همچنین با ادارات کل فرهنگ و ارشاد اسلامی استان‌ها برای اطلاع‌رسانی به اهل قلم سایر استان‌ها نیز مکاتبه می‌شود. علاوه‌براین، فراخوان کتاب سال در فضای مجازی نیز اطلاع‌رسانی می‌شود. زمان این فراخوان تا پایان شهریورماه است. پس از آن نیز تا 15 مهر‌ماه، تمدید می‌شود. تا این زمان ناشران و پدیدآورندگان می‌توانند آثارشان را به دبیرخانه جایزه کتاب سال ارسال کنند. بعد از پایان فراخوان، فرآیند تفکیک و موضوع‌بندی نهایی کتاب‌ها آغاز می‌شود. البته در طول فراخوان این تفکیک و موضوع‌بندی توسط کارشناسان دبیرخانه انجام می‌پذیرد.

در چهار دوره گذشته جایزه کتاب سال، فقط آثار ارسال‌شده از طریق فراخوان به دبیر‌خانه در چرخه داوری قرار می‌‌‌گرفت؛ اما با تصمیم مدیر‌عامل مؤسسه خانه کتاب و دبیر علمی جایزه کتاب سال مقرر شد تا از سی‌وهفتمین دوره مجدداً از ظرفیت مخزن این مؤسسه نیز استفاده شود تا کتابی از قلم نیفتد و داوری جامع و فراگیر باشد. در این مخزن یک نسخه از کتاب‌های چاپ اول سراسر کشور نگهداری می‌شود ‌و امسال جملگی این کتاب‌ها ارزیابی و داوری شدند.
کتاب‌های چاپ نخست، به‌ غیر از کمک‌درسی و کمک‌‌آموزشی و افست در چرخه داوری قرار می‌گیرند و ارزیابی می‌شوند. بعد از جمع‌آوری آثار ارسالی دو اقدام از سوی کارشناسان دبیرخانه صورت می‌گیرد؛ نخست بررسی شرایط آثار برای ورود به مرحله اول داوری کتاب سال، شامل بررسی و تأیید موضوع، سال چاپ و تجدیدچاپ نبودن کتاب‌ها و همچنین ثبت آن‌ها در سامانه جایزه کتاب سال. سپس مرحله تفکیک و موضوع‌بندی در 66 گروه علمی و دعوت از داوران فرا می‌رسد.

داوران این دوره چند نفر بودند و چگونه انتخاب می‌شوند؟
امسال در مرحله اول، 165 داور با دبیر‌خانه سی‌و‌هفتمین دوره جایزه کتاب سال همکاری داشتند. داوران با پیشنهاد دبیر علمی و تأیید اعضای هیأت علمی کتاب سال دعوت می‌شوند. داوری آثار تفکیک‌شده از ابتدای آبان‌ماه با حضور حداقل سه داور و دبیر علمی در محل دبیر‌خانه آغاز می‌شود. در این مرحله کتاب‌هایی که از شایستگی اولیه برخوردار و دارای حداقل امتیاز باشند به مرحله دوم راه می‌یابند و بقیه کتاب‌ها از فرایند داوری کنار می‌روند.
 
غربال اولیه براساس چه معیار‌هایی انجام می‌شود؟ و در مجموع چند عنوان در مرحله نخست داوری شدند؟
در این دوره ابتدا 35هزار و 500 کتاب چاپ اولِ موجود در مخزن مؤسسه خانه کتاب مورد ارزیابی و داوری اولیه قرار گرفت. پس از آن 7هزار و 473 عنوان کتاب (شامل کتاب‌های انتخاب‌شده در این مرحله و کتاب‌های رسیده از طریق فراخوان) در مرحله اول، داوری و ارزیابی شد.

در این دوره چند عنوان کتاب به مرحله دوم راه پیدا کرد و داوری در این مرحله چگونه است؟
در این دوره 213 کتاب به مرحله دوم داوری راه یافت که همه این کتاب‌ها از طریق روابط عمومی خانه کتاب طی حدود یک ماه در رسانه‌ها اعلام شدند. در مرحله دوم هر کتاب را حداقل سه تن از استادان و صاحب‌نظران هر رشته داوری می‌کنند و معمولاً در این مرحله بین 20 روز تا یک‌ماه زمان داوری هر کتاب به طول می‌انجامد. اما گاهی نیز با درخواست داوران، فرصت بیشتر و حتی دو ماه به داوران نیز داده می‌شود.

اگر در این مرحله اختلاف‌نظری میان داوران محترم درباره نتایج داوری وجود داشته باشد، کتاب موردنظر توسط داوران بیشتری ارزیابی می‌شود و گاهی حتی پیش آمده که یک کتاب را 7 داور ارزیابی کرده‌اند؛ به‌عبارت دیگر برای دستیابی به نتیجه قطعی و ارزیابی که بدون مناقشه و بحث باشد تا این مرحله نیز پیش می‌رویم. داوری مرحله دوم در سامانه کتاب سال انجام می‌شود. هر داور در سامانه جایزه کتاب سال، دارای پروفایل اختصاصی است که با مراجعه به این سامانه، کاربرگ‌های ویژه داوری را پُر می‌کنند و پس از آن نتایج در اختیار کارشناسان مربوطه قرار می‌گیرد.

در این مرحله، آثاری که در بخش تألیف و تصحیح امتیاز 80 و در بخش ترجمه امتیاز 85 کرده باشند، به مرحله سوم و نهایی راه می‌یابند. در این مرحله داوران مرحله اول و یک داور از مرحله دوم، در جلسه‌ای به بررسی نتایج می‌پردازند و آثار برگزیده و شایسته‌تقدیر اعلام می‌شود. براساس آیین‌نامه، آثاری که در بخش تألیف و تصحیح امتیاز 80 تا 90 و در بخش ترجمه امتیاز 85 تا 95 کسب کنند به‌عنوان اثر شایسته‌تقدیر انتخاب می‌شوند؛ همچنین آثاری که در بخش تألیف و تصحیح امتیاز 90 تا 100 و در بخش ترجمه 95 تا 100 کسب کنند، به‌عنوان اثر برگزیده انتخاب می‌شوند.

پس از آن، آثار برگزیده و شایسته‌تقدیر و نتایج داوری‌ها در جلسه هیأت علمی که با حضور اکثریت اعضا تشکیل می‌شود، مجدداً ارزیابی و بعد از این جلسه است که آثار نهایی برگزیده  و شایسته‌تقدیر اعلام می‌شوند.



اعضای هیأت علمی چگونه انتخاب می‌شوند؟
اعضای هیئت علمی کتاب سال با پیشنهاد معاون امور فرهنگی و حکم وزیر فرهنگ و ارشاد اسلامی به مدت یک‌سال به عضویت هیئت علمی کتاب سال درمی‌‌آیند؛ به‌طور کلی وظیفه این اعضا، تدوین و بازنگری آیین‌نامه و معیارهای ارزیابی آثار، نظارت بر روند داوری آثار در مراحل سه‌گانه و تأیید آثار برگزیده و شایسته‌تقدیر است.

داوران در مرحله اولیه، 35هزار و 500 عنوان کتاب را از نظر محتوایی چطور بررسی و به گفته شما غربال می‌کنند؟
یکی از شروط اصلی بررسی آثار در جایزه کتاب سال این است که اثر، سال قبل منتشر شده باشد؛ به‌عبارت دیگر داوران سی‌و‌هفتمین دوره جایزه کتاب سال کتاب‌های منتشرشده و چاپ نخست سال 1397 را بررسی کردند. داوران عموماً با این آثار آشنایی دارند و حتی ممکن است برخی از این آثار را مطالعه کرده باشند؛ بنابراین کتاب‌ها را می‌شناسند و در جلسه‌ دوساعته، کتاب‌ها ارزیابی و بررسی می‌شوند؛ البته با توجه به اینکه تعداد کتاب‌های‌‌ برخی گروه‌ها زیاد است یا در بعضی گروه‌ها آثار ارزشمند بیشتری وجود دارد طبیعتاً تعداد جلسه‌ها و همچنین ساعت بررسی نیز افزایش پیدا می‌‌کند.

همچنان این پرسش باقی‌ است؛ 165 داور با چه مکانیسیمی ارزیابی 35 هزار و 500 عنوان کتاب را دقیق انجام می‌دهند؟
اگر مقصود شما این است که با این تعداد داور، چطور این تعداد کتاب داوری می‌شوند باید اشاره کرد که اکثر این کتاب‌ها در اغلب گروه‌ها در حد و اندازه اثر برگزیده و شایسته تقدیر نیستند که جلسات داوری متعددی نیاز باشد، اما در برخی از گروه‌ها نیز ممکن است، با توجه به آثار موجود جلسات بیشتری برای داوری نیاز باشد.

برای داوری مرحله نخست چند جلسه و یا چند ساعت وقت صرف شد؟
مجموع ساعت‌های داوری مرحله اول محاسبه نشده است اما در مجموعِ دو مرحله داوری 466 داور بدون تکرار با دبیرخانه کتاب سال همکاری داشتند. در مرحله نخست در 66 گروه 165 نفر، داوری را برعهده داشتند. اگر برای هر داور 80 ساعت در نظر بگیریم، در مجموع 15 هزار و 840 ساعت در این مرحله برای داوری وقت گذاشتند. در مرحله دوم داوری 213 اثر، دست کم با مشارکت 654 داور (با تکرار) ارزیابی شدند که اگر هر کتاب را هر داور طی 10 روز و هر روز 8 ساعت بررسی کرده باشد هر کتاب 80 ساعت برای داور وقت برده است؛ بنابراین میزان زمان کل مرحله اول داوری جایزه کتاب سال در سی‌‌وهفتمین دوره جایزه کتاب سال، 52 هزار و 320 نفر ـ ‌ساعت کار کارشناسی و داوری برآورد می‌شود. در مجموع دو مرحله داوری نخست و دوم نیز 68 هزار و 160 نفر ساعت کارشناسی و داوری وقت صرف شده است.

دبیر‌‌خانه دائمی کتاب سال در طول سال چه فعالیت‌هایی انجام می‌دهد؟
در طول سال دبیر‌خانه به ارزیابی کتاب‌ها می‌‌پردازد ارزیابی به این معناست که ناشران بعد از انتشار فراخوان جایزه کتاب سال به سامانه دسترسی دارند و مجازند اطلاعات کتاب‌هایشان را ثبت کنند و فعالیت دبیرخانه از اینجا آغاز می‌شود؛ در دبیرخانه به اطلاعات ثبت‌شده ناشر در سامانه اکتفا نمی‌کنیم، حتی از اعضای هیأت علمی و داوری نیز درباره موضوع کتاب‌ها، استعلام می‌کنیم.

با توجه به اینکه سامانه در دسترس و دبیر‌خانه فعال است چرا داوری در طول سال و به تدریج انجام نمی‌شود؟
ابتدا باید کتاب‌ها جمع‌آوری و موضوع‌بندی شود. اوج فعالیت دبیر‌خانه از اواخر تیر‌ماه تا نیمه مهر‌ماه هر سال است. بنابراین در این حدوداً سه ماه که کتاب‌ها به دبیر‌خانه ارسال می‌شوند، نمی‌توان داوری‌ها را چندپاره کرد.

در مرحله سوم چند داور حضور دارند؟
در این مرحله سه داور مرحله نخست و یک داور از مرحله دوم حضور پیدا می‌کنند. نتایج داوری‌های مرحله دوم البته همراه با بررسی موشکافانه و دقیق ارزیابی می‌شود. گاهی به دلیل نزدیک بودن امتیاز‌ها، از داوران چهارم، پنجم، ششم و یا حتی هفتم نیز نظرخواهی شده است. بعد از پایان این مرحله آثار در جلسه هیأت علمی بررسی می‌شوند.

یکی از مباحث درباره جایزه کتاب سال، جذب مشارکت نهاد‌ها و وزارتخانه‌های دیگر در این رویداد است که از سوی موسسه خانه کتاب به‌عنوان مجری برگزاری جایزه کتاب سال طرح شده است. این جذب مشارکت در چه مرحله‌ای قرار دارد؟
مکاتباتی در این زمینه انجام شده است؛ برای مثال این موضوع مطرح شده است که جوایز برگزیدگان و شایستگان تقدیر گروه «علوم پزشکی» از سوی وزارت بهداشت درمان و آموزش پزشکی تأمین شود. یا جوایز آثار برگزیده و شایسته‌تقدیر گروه «کشاورزی و دامپروری» و «زیست‌شناسی» را وزارت جهاد کشاورزی متقبل شود. علاوه‌براین داوری و ارزیابی آثار را نیز انجمن‌های علمی این گروه‌ها به عهده بگیرند. وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی نیز آثار حوزه علوم‌انسانی و ادبیات را عهده‌دار شود. البته اجرای این ایده متضمن کسب نظر مساعد معاونت امور فرهنگی وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی و اعضای هیأت علمی جایزه کتاب سال است.

بار‌ها شنیده می‌شود جایزه کتاب سال را به‌عنوان یک رویداد دولتی می‌شناسند. پاسخ به این انتقاد و ادعا چیست؟
این ادعا را که جایزه کتاب سال دولتی است، نمی‌توان پذیرفت. جریان داوری و ارزیابی کتاب‌ها را اعضای هیئت علمی مراکز علمی، دانشگاهی و پژوهشی و انجمن‌های علمی و ادبی عهده‌دار هستند که در مقام داور با دبیرخانه کتاب سال همکاری دارند. همه این داوران نیز هرساله پس از آیین پایانی اعلام می‌شوند. امسال نیز طبق همین رویه اعلام شدند. اگر بررسی شود، مشخص می‌‌شود این داوران از همه دانشگاه‌ها و مراکز و انجمن‌های علمی تهران و سرتاسر کشور هستند. امسال حتی تلاش و رویکرد داوران مرحله اول این بود که از استادان دانشگاه‌های سراسر کشور در داوری استفاده شود و می‌توان گفت اغلب دانشگاه‌های مراکز استان‌های کشور در امر داوری مشارکت داشتند. خانه کتاب دخالت و نقشی در امر داوری ندارد و فقط مجری است و معاونت امور فرهنگی وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی نیز در تأمین جوایز مشارکت دارد و این دو نهاد کوچک‌ترین نقشی در فرایند داوری ایفا نمی‌کنند.