خبرگزاری کتاب ایران‌(ایبنا)، به اعتقاد کارشناسان عرصه سیاست، دیپلماسی فرهنگی در عرصه روابط بین‌الملل، از دیپلماسی سنتی کارآمدتر است. چند ویژگی‌ برای دیپلماسی فرهنگی برشمرده شده که به‌عنوان مزایای این شاخه از دیپلماسی قلمداد می‌شود؛ از‌جمله اینکه خلاقانه‌تر، انعطاف‌‌پذیر‌تر و حتی فرصت‌طلبانه‌تر است. پیگیری اهداف در دیپلماسی فرهنگی برمحور گفت‌و‌گو، تبادل و تعامل با ابزار‌های مختلف از‌جمله فیلم، موسیقی، هنر‌های تجسمی محقق می‌شود. کتاب نیز از ابزار‌های مهم این عرصه است.

ایران برای معرفی فرهنگ کهن، معاصر و مؤخر خود به جهانیان از حدود چهار دهه گذشته به کتاب نیز در کنار سایر ابزار‌های فرهنگی توجه کرده است. در این جریان، رایزنی‌های فرهنگی، نقش بسزایی دارند و به‌مثابه پل ارتباطی دو سویه بین نویسنده ایرانی و مخاطب بین‌الملل می‌توانند ظرفیت قابل‌توجهی را برای ایجاد بازار جهانی برای کتاب ایرانی، فراهم کنند.

 با اکبر قولی، رایزن فرهنگی جمهوری اسلامی ایران در ایتالیا درباره فعالیت‌های این رایزنی در حوزه کتاب و نشر و همچنین توجه ناشران این کشور به آثار نویسندگان ایرانی به گفت‌وگو نشسته‌ایم که مشروح آن در ادامه آمده است.
 
در چند سال اخیر با توجه به سیاست وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی در زمینه ایجاد بازار جهانی برای کتاب ایرانی در بسیاری از کشور‌ها از‌جمله ایتالیا، برخی ناشران به انتشار و ترجمه کتاب نویسندگان ایرانی توجه نشان داده‌اند؛ اما براساس نظر کارشناسان حوزه نشر بین‌الملل این ناشران، جزو ناشران صاحب‌نام ایتالیا محسوب نمی‌شوند؛ به‌عبارت دیگر نمی‌توان موقعیت قابل‌توجهی را برای کتاب نویسندگان ایرانی در ایتالیا متصور بود. در این وضعیت، نقش رایزنی‌های فرهنگی را چطور ارزیابی می‌کنید؟ چه راهکارهایی را در نظر دارید تا بتوان در چند سال آینده برای کتاب‌های ایرانی در ایتالیا چشم‌انداز قابل‌قبولی را داشته باشیم؟ 

نخستین نقش رایزنی فرهنگی، می‌تواند بهره‌گیری از دانش میدانی، برای ترسیم چشم‌انداز وضعیت کتاب ایرانی در ایتالیا، در پاسخ به همین پرسش باشد که ظاهراً غیرقابل قبول بودن این وضعیت را پیش‌فرض گرفته است. در ترسیم این چشم‌انداز، از جریان انتقال تاریخی نسخ خطی فارسی به ایتالیا، ترجمه و انتشار، تصحیح و بازنشر آن‌ها که بگذریم؛ لازم به یادآوری است که بخش قابل اعتنایی از فعالیت در این حوزه، به‌صورت خودجوش و مستقل از دیپلماسی فرهنگی ایران در ایتالیا و برنامه‌های حمایتی آن در جریان است. به‌عنوان مثال؛ ترجمه و انتشار شاهنامه فردوسی توسط پروفسور «ایتالو پیتزی» از سال‌های 1870 میلادی از سرآغازهای موج نوین این جریان به‌شمار می‌آید. در دهه‌های اخیر نیز، تاسیس بنگاه انتشاراتی 33 پل‌(Ponte 33) که به‌طور اختصاصی بر ترجمه و نشر آثار ادبیات معاصر فارسی تمرکز کرده، نمونه‌ای از ناشران بومی مستقل فعال در این حوزه است.

در ترسیم این چشم‌انداز، دیپلماسی فرهنگی جمهوری اسلامی ایران در جریان است و رایزنی فرهنگی به‌عنوان متولی این عرصه، طی چند دهه اخیر و انتشار بالغ بر 150 عنوان کتاب، فعالیت خود را ارتقاء کمّی و کیفی داده است. به‌عنوان نمونه؛ کتاب «معماری پایدار؛ فلات قاره ایران سرچشمه تمدن و الهام» برگزیده جایزه جهانی کتاب سال با نشر «گنجمی (Ganjemi)» منتشر شد که از معتبرترین ناشران ایتالیایی در حوزه معماری است.   
 
رایزنی فرهنگی در ایتالیا همچنین هماهنگی و پیگیری استفاده ناشران علاقه‌مند به استفاده از طرح ترجمه و نشر آثار فارسی به دیگر زبان‌ها؛ موسوم به طرح «تاپ» را انجام می‌دهد. به‌عنوان مثال؛ انتشار برگردان ایتالیایی داستان بلند «سفر به گرای 270 درجه» نوشته احمد دهقان، نخستین اثر در حوزه ادبیات دفاع مقدس در ایتالیا، از سوی انتشارات Mimesis؛ از ناشران معتبر ایتالیا در قالب این طرح بوده است.

رایزنی فرهنگی ایران در ایتالیا علاوه‌براین، اخیرا هماهنگی لازم برای بهره‌مندی انتشارات «کافوسکاری» از طرح حمایت از ترجمه و نشر کتاب ایرانی در بازار جهانی، «گرنت» برای ترجمه و انتشار کتاب «خُمره» نوشته هوشنگ مرادی کرمانی انجام داده است. این کتاب بعد از بررسی در شورای کتاب و ارزیابی کارشناسان حوزه نشر بین‌المللِ همکار با این طرح، از سوی این ناشر معتبر دانشگاهی ترجمه و منتشر شده است. بی‌شک با گسترش همکاری‌ها، این طرح در ایتالیا بیشتر شناخته خواهد شد و جایگاه آن نیز ارتقاء پیدا می‌کند.    

در تشریح دیپلماسی فرهنگی جمهوری اسلامی ایران در حوزه ترجمه و نشر آثار فارسی، که رایزنی فرهنگی متولی آن است، باید گفت اولویت‌گذاری‌های راهبردی، توجه به ذائقه مخاطب در انتخاب دقیق عنوان‌ها، مخاطب‌شناسی، واگذاری ترجمه به مترجمانی که زبان مقصد، زبان مادری‌شان باشد، و انتخاب ناشران تخصصی که به شبکه توزیع کتاب متصل باشند، پیش‌شرط‌های اجتناب‌ناپذیر در ترجمه و انتشار کتاب است.
 
یکی از پیش‌نیاز‌های اصلی در توسعه و ایجاد بازار برای کتاب ایرانی، معرفی زبان فارسی است. در این زمینه، رایزن‌های فرهنگی چه نقشی دارند؟ چطور می‌‌توانند این زمینه را در تعاملات فرهنگی خود به‌ویژه در ارتباط با دانشگاه‌ها، فراهم کنند؟
رایزنی فرهنگی جمهوری اسلامی ایران در ایتالیا، علاوه بر حمایت از شش کرسی آموزش زبان و ادبیات فارسی در دانشگاه‌های ایتالیا و اتاق ایران در دانشگاه تورین و حمایت از برگزاری دوره‌های آموزشی مشابه توسط انجمن‌های مردم‌نهاد در سراسر ایتالیا، خود نیز دوره‌های آموزشی را در چهار سطح مبتدی، مقدماتی، متوسط و پیشرفته در شهر رم برگزار می‌کند که دوره چهل‌و‌ششم آن نیز به‌زودی برگزار می‌شود.

یکی از فعالیت‌های موثر رایزن فرهنگی در تعامل با دانشگاه‌ها و ملاقات حضوری با روسای دانشگاه‌ها، پیشنهاد برگزاری دوره زبان فارسی در دانشگاه‌ها است. ارائه درس زبان فارسی در دانشگاه تورین و تأسیس نخستین اتاق ایران در این دانشگاه از ثمرات این رایزنی‌هاست.
  
حمایت از تالیف و نشر منابع آموزشی و تحقیقات در این حوزه، از‌جمله «واژه‌نامه دو زبانه فارسی – ایتالیایی» که از سوی انتشارات معتبر Avallardi منتشر شده، تامین منابع کرسی‌ها و روزآمد‌ کردن آن‌ها، برگزاری همایش، پیگیری و هماهنگی دوره‌های دانش‌افزایی استادان و دانشجویان ایتالیایی در جمهوری اسلامی ایران، برخی از دیگر فعالیت‌های رایزنی در این حوزه است. چنان‌که در پرسش نیز آمده، معرفی زبان فارسی تنها یکی از پیش‌نیازها است؛ بنابراین رایزنی فرهنگی با دیگر فعالیت‌ها، نظیر گسترش همکاری‌های دانشگاهی، ایجاد بزرگترین و جامع‌ترین پایگاه اینترنتی ایران‌شناسی به زبان ایتالیایی به نشانی irancultura.it ، طرح معرفی فرهنگ و تمدن ایران اسلامی و چهره معاصر آن به دانش‌آموزان مدارس ایتالیا و...  را نیز مورد توجه قرار داده است.
    
آژانس‌های ادبی در ایران هرچند کُند اما در حال رشد هستند. ارتباط شما با آژانس‌های ادبی چگونه است؟ تعاملات بین رایزنی فرهنگی در ایتالیا با آژانس‌ها چه نتایجی را به دنبال داشته است؟
رایزن فرهنگی در جایگاه متولی دیپلماسی فرهنگی جمهوری اسلامی ایران در ایتالیا، بی‌شک در ایفای نقش خود مطابق روش‌شناسی نوین علم دیپلماسی فرهنگی، بیش از آن‌که مجری فعالیت‌های فرهنگی باشد، مدیر راهبردی آن است و اجرای بخشی از این فعالیت‌ها را برون‌سپاری کرده است؛ علاوه‌براین از توان هم‌افزایی در این خصوص و مطابق با منافع ملی بهره می‌برد. آژانس‌های ادبی نیز در شبکه آن جا دارند؛ علاوه بر زمینه‌سازی حضورشان در ایتالیا، میزبان برخی فعالیت‌های مشترک در حضور متقابل طرف ایتالیایی در جمهوری اسلامی ایران نیز بوده‌اند. نمونه‌ شاخص از مؤسسات غیرانتفاعی و غیردولتی جمهوری اسلامی ایران که در حوزه مذکور با رایزنی فرهنگی حُسن همکاری داشته؛ جا دارد از مجموعه شهرکتاب هم نام ببریم.  

نمایشگاه‌های بین‌المللی که یکی از اصلی‌‌ترین آن‌ها در کشور ایتالیا برپا می‌شود فرصت قابل‌تاملی برای معرفی ظرفیت‌های نویسندگان ایرانی است. اهداف ترسیم شده در دیپلماسی فرهنگی را چطور در جریان برگزاری این رویداد‌ها محقق می‌کنید؟
 در وهله نخست، رایزنی فرهنگی در این عرصه تلاش می‌کند دانش و تجربیات میدانی خود به‌ویژه دانش مخاطب‌شناختی در قالب مشاوره را با مدیران و نمایندگان به اشتراک بگذارد؛ علاوه‌براین فعالیت‌های اجرایی گسترده‌ای برای رایزنی درباره فضای نمایشگاهی و ویژگی‌های غرفه‌ها، امور گمرکی ارسال کتاب و ترخیص آن‌ها، پیگیری صدور روادیدها، اقامت هیأت اعزامی و... نیز ضرورت دارد. انجام این امور به‌ویژه، با محدودیت‌های بانکی ناشی از تحریم‌های جاری بسیار دشوار و تنها در شبکه ارتباطی رایزنی فرهنگی میسر است. این شبکه خود، پس از حضور ناشران ایرانی در این نمایشگاه، جریان اطلاع‌رسانی این حضور و برقراری ارتباط با همتایان ایتالیایی و زمینه‌سازی همکاری‌های آتی را پیگیری می‌کند که با اجرای فعالیت‌هایی نظیر برگزاری نشست‌های رونمایی کتاب، تداوم دارد. علاوه‌براین؛ در مواردی نظیر حضور به‌عنوان مهمان ویژه یا حضور قریب‌الوقوع در نمایشگاه بین‌المللی کتاب کودک بولونیا که طرح تصویرگر ایرانی؛ امیر شعبانی‌پور، طرح برگزیده برای انتشار روی جلد کاتالوگ آن است، چشم‌گیرتر برگزار کردن این رخدادهای جانبی که رایزن فرهنگی جمهوری اسلامی ایران در ایتالیا در آن حضور خواهد یافت؛ ضرورت بیشتری پیدا می‌کند. در نهایت، پس از خاتمه نمایشگاه و حضور ناشران ایرانی فعالیت رایزنی فرهنگی در این حوزه خاتمه پیدا نمی‌کند و همچنان با هدف زمینه‌سازی حضور بعدی ایران مثلا به‌عنوان مهمان ویژه یا پیگیری حضور ناشران ایتالیایی در نمایشگاه بین‌المللی کتاب تهران در جریان خواهد بود.

با توجه به شیوع ویروس کرونا و تعویق زمان برگزاری نمایشگاه بین‌المللی بولونیا، دولت ایتالیا چه اقداماتی را برای کاهش آسیب به ناشران در نظر گرفته است؟
اولا یادآوری می‌کنم که این نمایشگاه دولتی نیست. دوم این‌که اقدامات برای کاهش آسیب به ناشران به واسطه تعویق زمان برگزاری این نمایشگاه به دولت یا مسؤلان نمایشگاه محدود نمانده و بخش قابل‌توجهی از آن، در شبکه مدنی در جریان است. به‌عنوان مثال؛ بیشتر صاحبان هتل‌های این شهر، جابه‌جایی تاریخ رزرو هتل شرکت‌کنندگان به تاریخی جدید را بدون دریافت خسارت انجام داده‌اند. علاوه بر این، زمان اطلاع‌رسانی برگزاری نمایشگاه، نسبت با چرخه زمانی لازم برای زمینه‌سازی حضور ناشران در شرایط استاندارد، خسارت‌های احتمالی را به حداقل کاهش داده است، اما به هر حال، شیوع ویروس کرونا و ترس از ابتلا به‌واسطه تماس با کتاب، بازار نشر ایتالیا را با خساراتی مواجه کرده است که چه بسا نمایشگاه مذکور را نیز متاثر کند و انجمن ناشران ایتالیا برای رفع آن، از دولت درخواست مساعدت کرده‌اند که در پاسخ، طرح ارائه کارت اعتباری خرید کتاب به شهروندان از سوی دولت، در دست بررسی است تا با ترغیب شهروندان به خرید کتاب بخشی از این خسارت جبران شود.