خبرگزاری کتاب ایران(ایبنا)-هادی حسینی‌نژاد؛ شیوع ویروس کووید19 و پاندومی کرونا در جهان، تقریبا همه مناسبات و رویدادها متاثر کرده و به تعویق افتاده است. طولی نکشید که خبر لغو و تعویق برگزاری‌ نمایشگاه‌های کتاب در نقاط مختلف جهان، یکی یکی در فضای مجازی و رسانه‌ها پر شد و نمایشگاه کتاب تهران نیز که قرار بود از 26فروردین‌ماه میزبان اهالی نشر و دوست‌داران کتاب باشد نیز از این قاعده مستثنا نبود.

رسالت نمایشگاه‌های کتاب و جزئیات برگزاری آن‌ها در تمام جهان شناخته شده است؛ این رویدادها برگزار می‌شوند تا در وهله اول، اهالی نشر را در فضایی مناسب، گرد هم آورند و امکان تعامل و تبادل تجریات، دانش و البته حق انتشار آثار بین آن‌ها فراهم آید. باید توجه داشت که در عمده نمایشگاه‌های بین‌المللی، فروش مستقیم کتاب به بازدیدکنندگان، یا دغدغه نیست و یا از آخرین اولویت‌ها به‌شمار می‌آید؛ چراکه کتاب را باید در بازار فروخت، نه در نمایشگاه!

اگر حوزه شناخت و توجه‌‌مان را روی رسالت اصلی نمایشگاه‌های کتاب متمرکز کنیم، این سوال مطرح می‌شود که آیا در شرایط موجود به‌لحاظ شیوع کرونا، قرنطینه شهرها و منع حضور و تجمع مردم در اماکن شهری، باز هم می‌توان به ایفای این رسالت فکر کرد؟ به‌عبارت دیگر؛ آیا می‌توان ایجاد بستر مناسب برای معرفی،‌ تعامل و تبادلات مرسوم نمایشگاهی بین فعالان نشر را از محیط فیزیکی به فضای مجازی انتقال داد؟ -چراکه نه. نمایشگاه کتاب بولونیا این ایده را عملی کرده است.

اخیرا در خبرها خواندیم که مسئولان برگزاری نمایشگاه بین‌المللی بولونیا تصمیم گرفته‌اند با ایجاد بسترهای مبتنی بر فضای مجازی، تمامی خدمات نمایشگاهی را به ناشرانی که برای حضور در بولونیا2020 ثبت‌نام کرده‌بودند، فراهم آورد. آن‌ها مدعی شده‌اند که می‌توانند امکان بازدید از غرفه‌ها و تازه‌های هر نشر، برقراری ارتباط شرکت‌کنندگان و حتی زمینه تعاملات مالی و عقد قراردادها را در فضای مجازی ایجاد کنند و این مساله، اصلا دور از ذهن نیست.

در چگونگی برگزاری یک نمایشگاه کتاب مجازی، به بررسی و ارائه جزئیات فنی مختلفی نیاز دارد که پرداختن به آن‌ها می‌تواند صفحه تازه‌ای را در تقویم برگزاری نمایشگاه‌های بین‌المللی ورق بزند و پیشنهادهای تازه‌ای را پیش روی فعالان و دست‌اندرکاران نشر در هر کشوری بگذارد؛ اما آنچه بیشتر مورد توجه قرار می‌گیرد،‌این است که پیش‌فرض‌های برگزاری یک نمایشگاه کتاب مجازی چیست؟ آیا می‌شود هر نمایشگاهی را به‌شکل مجازی برگزار کرد؟ مثلا همین نمایشگاه کتاب تهران خودمان چنین امکانی را دارد؟

برای برگزاری یک نمایشگاه کتاب بی‌المللی، فعالیت برگزارکنندگان به‌طور مستمر و درطول سال در جریان است. آن‌ها بلافاصله بعد از اتمام یک دوره از نمایشگاه، کار برگزاری نمایشگاه سال بعد را شروع می‌کنند و این مساله،‌ تنها یک ادعا نیست! در ادامه فرایند برگزاری، علاقه‌مندان از سراسر جهان با اتصال به درگاه‌های اینترنتی مربوطه، تقریبا هرکاری را که باید برای ثبت‌نام و هماهنگی‌های حضور در نمایشگاه انجام دهند، انجام می‌دهند و حتی محل استقرار و برپایی غرفه‌شان را نیز در نقشه نمایشگاه مشخص می‌کنند. این کارها معمولا تا چندماه قبل از برگزاری نمایشگاه به‌اتمام می‌رسد و کار ارسال دعوتنامه‌ها و هماهنگی‌های بین‌المللی آغاز می‌شود. پس اولین نکته‌ای که در برگزاری چنین نمایشگاهی ضرورت دارد، نظم و برنامه‌ریزی دقیق و سروقت است؛ ضرورتی که هنوز در نمایشگاه سی‌وچندساله کتاب تهران نهادینه نشده.

در روال برگزاری سالانه نمایشگاه کتاب تهران، اولین مساله این است که برگزارکنندگان خیلی دیر کار برگزاری نمایشگاه را شروع می‌کنند. بعضا پیش آمده است که حتی دو-سه ماه مانده به برگزاری، هنوز بر سر محل برگزاری نمایشگاه مذاکرات ادامه داشته، انتخاب مسئولان و مدیران بخش‌های مختلف با چالش‌هایی رو‌به‌رو بوده. بسیاری از اقدامات خیلی دیر و دقیقه آخری انجام می‌شوند و مثلا ناشران تا آخرین فرصت‌ها، از متراژ و محل استقرار غرفه‌شان خبر ندارند و... حالا سوال این است که آیا می‌شود یک رویداد این‌چنین را که برگزاری فیزیکی آن نیز با مشکلات عدیده‌ای مواجه است، در یک نظام مجازی گنجاند؟

شاید در نگاه اول این ایده به‌ذهن برسد که برگزاری مجازی، از برگزاری واقعی یک نمایشگاه، ساده‌تر است. باید گفت همین‌طور هم می‌تواند باشد اما به‌شرطی که پیش‌فرض‌های لازم مهیا باشد. نیاز به تخصص فنی و ایجاد بسترهای لازم مبتنی بر فضای مجازی که بتواند انتظارات موجود از یک نمایشگاه را برای شرکت‌کنندگانی که از سراسر جهان به‌صورت آنلاین در فضای تعبیه شده حضور دارند و خدمات می‌خواهند، فراهم آورد، چیزی کم از برگزاری واقعی یک نمایشگاه ندارد. ایجاد و اداره چنین فضایی چه به‌لحاظ سخت‌افزاری و چه به‌لحاظ نر‌م‌افزاری، کار بسیار پیچیده‌ای است اما نکته قابل توجه دیگر، نوع خدمات است.

با ارجاع به رسالت نمایشگاه‌های بین‌المللی، باید در نظر داشت که در چنین نمایشگاهی، بحث ورود بازدیدکنندگان آزاد و فروش مستقیم کتاب مطرح نیست. نمایشگاه‌ها، کاملا تخصصی برگزار می‌شوند و تقریبا تمام افرادی که از پیش برای حضور در نمایشگاه‌ها ثبت‌نام کرده‌اند؛ یا ناشرند، یا مولف و مترجم فعال در حوزه نشر و یا مدیران و سیاست‌گذاران بازار کتاب. با این حساب، اگر بخواهیم نمایشگاه کتاب تهران را که اتفاقا فروش مستقیم کتاب، اصلی‌ترین ماهیت آن به‌حساب می‌آید، به‌صورت مجازی برگزار کنیم، با یک مساله پیچیده مواجه خواهیم بود. جالب است بدانید که در سی‌ویکمین دوره نمایشگاه کتاب تهران(اردیبهشت 1397) از سوی 2625 ناشر ایرانی و 550 ناشر خارجی مجموعا 348هزار و 434 عنوان کتاب عرضه شد و ثبت فروش 130میلیارد تومانی با حضور چند میلیون بازدیدکننده به ثبت رسید. پیاده‌سازی چنین الگویی در فضای مجازی، آن‌هم با زیرساخت‌های موجود در کشور، حتی غیرممکن می‌نماید.

برگزار شدن نمایشگاه کتاب بولونیا به‌صورت مجازی و مبتنی بر اینترنت، اقدامی است که از چهارم ماه می (۱۵ اردیبهشت) کلید می‌خورد. دیکته نانوشته غلط ندارد و قطعا اولین تجربه برگزاری یک نمایشگاه‌بین‌المللی کتاب در فضای مجازی، نکات آموزنده زیادی را به‌همراه خواهد داشت. اما مساله‌ای که باید به آن توجه کرد، تلاشی‌است که از سوی برگزارکنندگان برای ایفای رسالت اصلی خود انجام می‌شود؛ در حالی‌که ماهیت نمایشگاه کتاب تهران، مبتنی بر فروش مستقیم است و برگزار نشدن آن به‌صورت فیزیکی، نه‌تنها امکان فروش کتاب را به چالش می‌کشد؛ بلکه امکان تعامل و تبادل تجریات، دانش و احیانا تبادل حق انتشار کتاب بین ناشران داخلی و خارجی نیز تهدید می‌شود. در یک کلام می‌توان گفت نمایشگاه کتاب تهران، نمایشگاه منعطفی نیست و در شرایط ویژه‌ای چون شیوع کرونا، چندان چاره‌بردار نیست.