خبرگزاری کتاب ایران (ایبنا)، امیررضا اصنافی، عضو هیئت علمی گروه علم اطلاعات و دانش شناسی دانشگاه شهید بهشتی، طی یادداشتی که در اختیار این خبرگزاری قرار گرفت، روی تاثیر بحران ویروس کرونا(کووید 19) و قرنطینه بر وضعیت نشر جهانی و اهمیت تبادلات کپی‌رایت میان کشورها سخن تاکید کرد.
متن یادداشت به شرح زیر است؛
کرونا؛ تهدید یا فرصت برای توسعه کتابداری؟
زمانی که تازه بحث شیوع ویروس کرونا در چین مطرح شده بود، کمتر کسی تصور می‌کرد این ویروس تمام دنیا و همه امور اجتماعی، اقتصادی، علمی و فرهنگی جهان را تحت تأثیر خود قراردهد. شاید تصور بسیاری از مردم این بود که این ویروس همانند بیماری‌هایی نظیر «ابولا» و «سارس» در مناطق محدودی خواهد بود و سایر دنیا در امان‌اند؛ اما واقعیت چیز دیگری را نشان داد و کرونا پنجه مرگبار خود را بر اغلب کشورهای جهان افکند. کتابخانه‌ها و اساساً علم اطلاعات و دانش‌شناسی یا همان کتابداری سابق، از این امر مستثنی نبود و تعطیلی اجباری مشاغل، دانشگاه‌ها و کسب‌وکارها، کتابخانه‌ها را هم تحت تأثیر قرار داد.
کتابخانه‌های دانشگاهی، تخصصی و عمومی، خدمات حضوری خود را به حالت تعلیق و تعطیلی در آوردند؛ چراکه کتابخانه‌ها می‌توانست یکی از مکان‌های گسترش ویروس کرونا باشد؛ آن‌هم به‌واسطه انتقال ویروس از طریق کتاب‌هایی که در اختیار مراجعان متعدد بوده‌اند یا حضور در کتابخانه‌ها برای مطالعه. حتی همایش‌های بزرگ علمی این رشته نظیر ایفلا و ایکا بعد از هفت دهه برگزاری مستمر، تعطیل شده‌اند.
باید توجه داشت که کتابخانه‌ها یکی از معدود مکان‌هایی‌اند که هرکسی می‌تواند هر تجربه و ایده‌ای را به رایگان از آنجا برای خود داشته باشد. درواقع؛ این میراث گذشتگان است که در کتابخانه‌ها در اختیار افراد قرار داده می‌شود. این مکان‌های اجتماعی فعلاً در حالت تعطیلی هستند و به‌صورت حضوری و فیزیکی گردش اطلاعات در آن‌ها رخ نمی‌دهد؛ اما کرونا به‌معنای پایان علم کتابداری و نابودی کتابخانه‌ها نیست.
اتفاقاً این اتفاق، موجب می‌شود تغییرات و تحولات دیگری در این زمینه رخ بدهد و به‌نوعی می‌توان از آن به پوست‌اندازی و دگردیسی این زمینه تعبیر کرد. باید بیان داشت که در واقع شاید این اتفاق، برای کتابخانه‌ها، کتابداران و اساساً حوزه علم اطلاعات و دانش‌شناسی در ایران و جهان چندان هم غافلگیرکننده نبود. شاید تعطیلی موقت کتابخانه‌ها به‌عنوان نهادهای اجتماعی، بسیار نادر و کم سابقه بود؛ ولی به‌هرحال این حوزه سال‌هاست خود را برای هر تغییری آماده کرده است.
همه متخصصان علم اطلاعات و دانش‌شناسی به قانون پنجمی که «شیالی رانگاناتان»، نابغه کتابداری هندی، سال‌ها پیش مطرح کرد، اعتقاد راسخ دارند: «کتابخانه، اندام‌واره‌ای پویاست». این قانون پنجم رانگاناتان است که همه کتابداران با آن آشنا هستند و بر مبنای این تئوری، برای هر تحولی در کتابخانه‌ها خود را آماده می‌کنند؛ اما بهتر است از دو جنبه دانشگاهی، علمی و نیز حرفه‌ای و خدماتی به وضعیت کتابخانه‌ها و حوزه کتابداری در دوره پساکرونا نگاهی داشته باشیم.
از منظر علمی و دانشگاهی باید بیان داشت که ما در این رشته چندان با فضای آموزش مجازی و از راه دور غریبه نبوده‌ایم. با تغییرات سرفصل رشته در اوایل دهه 1390 شاهد به‌روزرسانی محتوای این علم بر اساس تحولات حوزه مدیریت اطلاعات و کتابخانه‌ها در جهان بودیم. حتی زمانی که بحث آموزش مجازی و از راه دور در دهه گذشته مطرح شد، این رشته جزء پیشتازان این نوع از آموزش بود.
بنابراین؛ از این منظر می‌توان بیان داشت متخصصان کتابداری چه در ایران و چه در جهان، از نظر آشنایی و کار کردن با نظام‌های آموزش مجازی با چالش مواجه نیستند؛ مگر دسته‌ای که هنوز نتوانسته‌اند خود را قانع کنند تا با این تغییرات همراه باشند که این قضیه در مورد همه رشته‌های علمی نیز صادق است؛ اما به هرحال باید دانست که قضیه کرونا متفاوت است و می‌تواند تاثیرات چشمگیری بر آینده کار در کتابخانه‌ها بگذارد.
لازم است کتابداران متخصص آموزش ببینند تا بتوانند خدمات مجازی و از راه دور را به‌صورت تمام و کمال انجام بدهند. لازمه این کار، اشراف بر اصول و شیوه‌های جستجوی اطلاعات، تشخیص اطلاعات صحیح از جعلی، مسلط و مجهز بودن به مهارت‌های سواد اطلاعاتی، توانایی برنامه‌نویسی، بهره‌گیری از نرم افزارهای آماری، طراحی صفحات وب، طراحی نرم افزارهای کاربردی و شبکه‌های اجتماعی است.
مشاغل جدیدی که مدتی است بر سر زبان‌ها افتاده و در برخی کشورهای پیشرفته اجرا می‌شود، نظیر «کتابدار داده»، «کتابدار نرم افزارهای کاربردی»، «کتابدار شبکه‌های اجتماعی»، «کتابدار مرجع مجازی» و امثال آن‌ها، سراسری خواهد شد و در همه کشورهای جهان این مشاغل رواج خواهد یافت. لازمه این کار، تربیت کتابداران در دانشگاه‌هاست. سرفصل‌های آموزشی باید به سمتی برود که که کتابداران بتوانند داده را تحلیل کنند، برای بهره‌گیری از خدمات آنلاین کتابخانه‌ای در شبکه‌های اجتماعی برنامه‌ریزی کنند، توانایی طراحی و ایجاد نرم افزارهای کاربردی کتابخانه‌ای را داشته باشند و به سوالات کاربران کتابخانه به صورت مجازی پاسخ دهند.
پس باید مجدداً بازنگری اساسی در دروس فعلی دانشگاهی اتفاق بیفتد و متناسب با شرایط مورد نیاز جامعه تغییر کند تا متخصصان آینده کتابخانه‌ها، بتوانند نقش اساسی در گردش سریع‌تر اطلاعات داشته باشند.
بهتر است از منظر حرفه‌ای و خدماتی هم نگاهی به وضعیت کتابخانه‌ها در دوران پساکرونا داشته باشیم. حتی اگر شیوع کرونا به پایین‌ترین میزان خود برسد و جامعه جهانی احساس امنیت کند، باز هم باید محتاط بود و پروتکل‌های بهداشتی را خیلی جدی و سختگیرانه در مورد مکان‌های اجتماعی و به‌خصوص کتابخانه‌ها رعایت کرد. میز امانت، میزهای سالن مطالعه، صفحه کلید رایانه‌ها، و کتاب‌ها و مجلات می‌توانند عامل انتقال ویروس باشند که باید در مورد آن‌ها ضدعفونی دوره‌ای و مرتب اتفاق بیفتد.
دوران پساکرونا می‌تواند موج استفاده از خدمات مجازی و از راه دور را برای کتابخانه‌ها افزایش دهد. بنابراین کتابخانه‌ها هم به زیرساخت‌های مناسب انتقال الکترونیکی اطلاعات نیاز و هم به کتابداران متخصص و توانمند در این زمینه احتیاج خواهند داشت. تولید محتوا به‌صورت موشن‌گرافی، اینفوگرافی، پادکست و ویدئوکست، بهره‌گیری از واقعیت مجازی و واقعیت افزوده برای تعامل با کاربران، استفاده از اینترنت اشیاء برای تماس کمتر با اشیاء در کتابخانه‌ها، استفاده از کوادکوپترها و پهبادها برای انتقال منابع اطلاعاتی به‌صورت فیزیکی و الکترونیکی، تهیه مجموعه وبینارهای آموزشی، برگزاری جلسات اجتماعی با نویسندگان و اهالی فرهنگی به‌صورت مجازی و زنده از طریق شبکه‌های اجتماعی، امانت دادن کتاب‌ها به صورت الکترونیکی، ایجاد کتاب‌های الکترونیکی تعاملی، حضور فعال‌تر در شبکه‌های اجتماعی از جمله مهترین تحولات اساسی است که در کتابخانه‌ها به صورت فعالانه‌تر رخ خواهد داد.
بنابراین مفاهیمی چون مجموعه‌سازی و سازماندهی منابع اطلاعاتی، خدمات عمومی و مرجع باز تعریف خواهد شد و استانداردهای تازه‌ای برای این موارد تدوین و عرضه خواهد شد. ضمن اینکه از نقش انجمن‌های علمی و حرفه‌ای کتابداری در جهان نباید چشم پوشید که می‌توانند با برگزاری دوره‌های آموزشی متعدد، دستیاری برای دانشگاه‌ها باشند که هم به تربیت کتابداران تازه کار کمک کنند و هم به تقویت مهارت‌های کتابداران فعلی بپردازند.
خاطرمان باشد، دوران پساکرونا هم یک تهدید است که باید از آن به عنوان یک فرصت اساسی استفاده کرد. این کرونا است که ما را مجبور به تغییر کرده ولی می‌توانیم با یک برنامه‌ریزی هدف‌مند، فرصتی سودمند برای توسعه بهینه کتابخانه‌ها و ایجاد تحولات اثرگذار در آموزش کتابداران بسازیم و جامعه را نیز از آن منتفع سازیم.
سه‌شنبه ۹ اردیبهشت ۱۳۹۹ - ۰۸:۵۴
نظر شما