به گزارش خبرگزاری کتاب ایران (ایبنا) یافتن نسخ جدید و فهرست کردن صحیح و اصولی آن‌ها، و البته تصحیح روشمندشان، همواره یکی از موضوعاتی بوده که محققان برای ارائه تصویری روشن‌تر از ادبیات فارسی، میراث این زبان و ارزیابی‌های علمی و تاریخی باید به آن توجه داشته باشند. کتاب حقایق، از جمله آثاری است که در قرن چهار یا پنج هجری قمری در کشور چین، به زبان فارسی، در باب علوم دینی نوشته شد و در بازسازی‌های مسجدی در شهر یان‌سین، به دست آمد. کتاب را بر اساس منابع و رسومات اهل سنت نوشته بودند و با بررسی‌های بعدی، نسخ دیگری هم از این کتاب در کتابخانه‌های ایران، فرانسه و چین یافت شد. حقايق متني کهن (شايد قرن پنجم يا ششم) از نويسنده‌يي ناشناس است. نسخ کتاب در چين بود. هر چند کتاب در احکام و اخلاق شرعی است اما ارزش ويژه آن در قدمت زبان و احتوا بر لغات نادر و اصطلاحات کهن زبان فارسی مرسوم در ماوراء‌النهر و منطقه سغد است. مصحح علاوه بر تصحيح كتاب بر مبنای هر سه نسخه موجود و نگارش مقدمه‌‌ای مفصل تعليقاتی هم در معانی لغات كهن و مسائل سبک‌شناسي زبان کهن فارسی بر آن افزوده است. کار تصحیح این کتاب به دست سیروس شمیسا و یاسر دالوند انجام شده و نشر قطره آن را منتشر کرده است. به همین مناسبت گفت‌وگویی با یاسر دالوند درباره این کتاب انجام دادایم که در ادامه می‌خوانید.

ابتدا کمی درباره چگونگی یافتن نسخ این کتاب بگویید.
استاد شمیسا مدتی برای تدریس درس ادبیات معاصر، به شهر یان‌سین چین سفر کرده بودند. در آنجا از طریق یکی از ملایان متوجه می‌شوند که کتابی به این اسم وجود دارد. ایشان یک کپی از این کتاب تهیه می‌کنند و به ایران می‌آورند. همیشه در صدد تصحیح این متن بودند تا اینکه به واسطه یکی از دوستان توانستند یک کپی از همین کتاب، از نسخه موجود در کتابخانه آیت‌الله مرعشی تهیه کنند و آن را به عنوان نسخه دوم برای تصحیح این کتاب به کار بگیرند. البته باید گفت آن فتوکپی‌ها کیفیت مناسبی نداشتند؛ مخصوصا حاشیه‌های متن بسیار سخت‌خوان بود. استاد نسخه‌ای که از چین آورده بودند را نسخه اساس قرار دادند و نسخه‌بدل‌ها از روی فتوکپی‌های نسخه کتابخانه مرعشی داده شد. کار تصحیح که تمام شد، از طریق یکی از دوستان ساکن پاریس، آقای علی مظفری، نسخه جدیدی به دستمان رسید و آن را نیز با نسخه اساس مقابله کردیم. بعدتر نسخه‌های دیگری از این کتاب به دست اساتید دانشگاه پکن یافت شد که امیدواریم بتوانیم بعدها آن‌ها را هم با متن اصلی مقابله کنیم.

کار تصحیح این متن چگونه پیش رفت؟ در مسیر تصحیح با چه مسائلی مواجه شدید؟
استاد در یکی از سفرهایشان به لندن در تابستان، نسخه چین و نسخه مرعشی را با خودشان بردند. مقدمه‌ای هم نوشته بودند و برخی از لغات و عبارات را هم فهرست کرده بودند. بعد از برگشتنشان به ایران بنده متوجه شدم ایشان قصد دارند کتاب را منتشر کنند و خواستم کتاب را ببینم. ایشان هم رونویس خودشان و آن دو نسخه را به من دادند. بنده هم طی سه ماه برخی موارد دیگر از نسخه مرعشی را به پاورقی‌ها افزودم. برخی از نکاتی هم که مربوط به آن‌ها بود، خدمت ایشان گفتم. مثلا بین سطور نسخه چین مواردی نوشته بودند که به خط فارسی بود، اما زبانش چینی و ترکی بود. ما با کمک دانشجویان چینی این موارد را حل کردیم. زمانی که این دو نسخه را مقابله کردم، نیمی از احادیث کتاب را هم مستند کرده بودم و درباره برخی از شخصیت‌های کتاب که مشخص نبود چه کسانی هستند، یادداشت‌هایی نوشتم و به استاد دادم. تقریبا اواخر کار بود که نسخه پاریس به دست ما رسید.

معمولا در این کارها، وقتی دستنویس به دست ناشر داده می‌شود، تایپ درست پاورقی‌ها و نسخه‌بدل‌ها بسیار دردسرآفرین می‌شود. نمونه‌خوانی مصحح بعد از تایپ ضروری است. این کتاب هشت بار غلط‌گیری شد. اما وقتی هم چاپ شد، باز غلط‌هایی در آن متن تایپی وجود داشت. مثلا اسم اختصاری برخی نسخه‌ها از قلم تایپیست افتاده است. در همین چاپ اول یک غلط‌نامه هم همراه کتاب منتشر شد که مواردی را اصلاح می‌کرد.

از ویژگی‌های لغوی و زبانی کتاب، چه چیزهایی نظر شما را جلب کرد؟
این کتاب مشتمل بر برخی لغاتی است که معمولا در متون قدیم ما کم‌کاربرد است. مثلا در متون ما «خجنده» به معنای جانور موذی وجود دارد. اما فعل و مصدر آن ناشناخته است. در این کتاب مصدر این لغت به صورت «خجیدن» به کار رفته است. مثال دیگر می‌تواند واژه «بشوژ» به معنای دلیری و شجاعت باشد که در این کتاب تبدیل به به صورت نادر «بشوخ» شده است. دیگر آنکه این نسخ مشکول هستند و اعراب و تلفظ تاریخی کلمات را به ما نشان می‌دهند و این بسیار ارزشمند است. مثلا واژه «پَرده» با اعراب «پُرده» ضبط شده است. البته که باید حوزه زبانی این کتاب را هم در نظر گرفت.

اهمیت و جایگاه کتاب حقایق را در تاریخ ادبیات و سبک‌شناسی متون چگونه می‌بینید؟
اهمیت این کتاب‌ها معمولا در این است که سبک‌شناسی و تقسیمات آن را دقیق‌تر می‌کنند. چاپ این کتاب‌ها نشان می‌دهد که ما نباید هر سبک را محدود به یک دوره تاریخی بدانیم. چه بسا در هر دوره چند سبک موازی با هم وجود داشته باشند. البته جغرافیا هم در ایجاد این سبک‌های موازی تاثیرگذارند. چاپ این کتاب مخصوصا به این علت که در حوزه زبانی ماوراءالنهر نوشته شده، می‌تواند به مباحث سبک‌شناسی بسیار کمک کند و به آن نظم بیشتری بدهد.

آیا این اثر را می‌توان از دید فرهنگ مردم بررسی کرد؟
بله. معمولا اکثر کتاب‌ها را می‌توان با این دید نگاه کرد. در این کتاب هم می‌توان برخی موارد را مشاهده کرد. مثلا نویسنده کتاب عطسه کردن و خمیازه کشیدن در حین عبادت را بد دانسته است. این مطلب در متون پهلوی هم شاهد دارد. در کتاب روایت‌های پهلوی از گفت‌وگوی زردشت و خداوند (هرمزد) یاد شده است. زردشت با خداوند در باب همین دو مسئله، یعنی عطسه و سرفه و کراهت آن، صحبت می‌کند. بعدها در پندنامه منسوب به عطار، که البته نویسنده‌ای ناشناس آن را نوشته و به عطار نسبت داده است، همین مطالب به نظم درآمده است. بحث از بیرون رفتن زنان از خانه، نهی از کبوتربازی، آموزش خواندن نماز و آداب حاضر شدن در مسجد از مسائلی است که در کتاب به آن اشاره شده است.

این کتاب در قطع رقعي در 454صفحه و با قیمت 75هزارتومان از سوی نشر قطره منتشر شده است.