مؤلف کتاب «عزت نفس در فقه» بر این باور است که اولاً احکام مرتبط با عزت نفس و متأثر از این مفهوم روانشناختی در سراسر فقه فراوان است و ثانیاً بر اساس همین احکام گسترده فقهی می‌توان به تأسیس قاعده‌ای فقهی پرداخت. نویسنده نام این قاعده را «قاعده عزت نفس» می‌نهد و می‌کوشد با تطبیق شاخصه‌های قاعده فقهی بر عزت نفس دلیل برخی احکام فقهی را بر اساس این قاعده مستدل کند. نویسنده در این باره نمونه‌هایی می‌آورد و در ادامه به آثار تربیتی عزت نفس می‌پردازد و تأکید می‌کند که توجه به آثار، در استنباط حکم فقهی اثرگذار است. به منظور آشنایی بیشتر با مفهوم عزت نفس در علوم روانشناسی و تربیتی و ارتباط آن با دانش فقه به گفت‌وگو با سیدجعفر علوی، استادیار دانشگاه علوم اسلامی رضوی و نویسنده کتاب «عزت نفس در فقه» پرداخته‌ایم که شرح آن در ادامه آمده است.
لطفا در ابتدا بفرمایید چه عاملی سبب نگارش كتاب «عزت نفس در فقه» شد؟
عزت نفس از مباحث مهم روانشناسی است و در مباحث متعدد هم خیلی نقش دارد و از مباحث کاربردی در رشد و تعالی انسان است و چون در فقه هم احکام بسیاری داریم که مرتبط با عزت نفس است به نظرم رسید که شاید بتوان پیوندی بین علوم روانشناسی و علوم تربیتی و اخلاق با دانش فقه برقرار کرد، لذا تصمیم گرفتم تحقیقاتی در زمینه فقه انجام دهم و احکامی که در رابطه با عزت نفس در فقه وجود دارد را استخراج و دسته‌بندی کنم و در زمینه آثار تربیتی به آنها بپردازم. مدتی بود که این دغدغه را داشتم و در فرصتی که فراهم شد با انگیزه کاربردی کردن بیشتر و وارد کردن فقه در بستر اجتماع و مسائل تربیتی این کار تحقیقاتی را انجام دادم.
تفاوت عزت نفس و اعتماد بنفس از دیدگاه اسلام چیست؟ و اسلام چه جایگاهی برای عزت نفس قائل است؟
آنچه معمولاً از عزت نفس تعریف می‌کنند، همان احساس ارزشمندی خود است و اینکه هرکس نسبت به خود یک احساسی دارد و هر چه فرد، احساس بهتری نسبت به خود داشته باشد از عزت نفس بالاتری برخوردار است و این نگاه روانشناسانه به عزت نفس است. وقتی می‌خواهیم با مقیاس دینی به این مفهوم بپردازیم، باید تقسیم‌بندی‌هایی داشته باشیم. در همه موارد نمی‌توانیم بگوییم که انسان نسبت به خودش مثبت فکر کند، همان‌طور که در این کتاب تفکیک شده، مثلاً اینکه ما نسبت به باورهای خود احساس ارزشمندی داشته باشیم یک بخش است، اما این احساس نسبت به رفتارهای گذشته یا آینده متفاوت است.
کسی که باورهای خودش را به صورت مستدل کسب کرده باید عزت نفس فوق‌العاده نسبت به باورها داشته باشد، چون در بحث‌های اعتقادی بسیار آمده است که باید به اینکه شیعه دوازده امامی و مسلمان هستید، ببالید و این همان عزت نفس است که در باورها و ارزش‌ها قرار دارد، حال در حوزه رفتارها ممکن است این سؤال مطرح شود که آیا لازم است که از رفتارهای گذشته خود نیز احساس ارزشمندی کنیم؟ مسلماً خیر، گاهی لازم است، نسبت به گذشته خود بدبین باشیم و خود را در محضر خدای تعالی مقصر بدانیم و بگوییم خدایا آن طور که باید عملکرد گذشته من مناسب نبوده و در عین حال باید علاوه بر خوش‌بین نبودن به گذشته به آینده خوش‌بین باشیم.
.jpg)
پیامبران و ائمه(ع) چه عوامل و کارهایی را باعث افزایش عزت نفس انسان بیان کرده‌اند و چه پیشنهاداتی داشتند؟
در حوزه‌های مختلف فرق می‌کند اما در کل این مهم است که انسان به رفتار و گذشته خود افتخار کند و در قرآن هم آمده است که «شما برتر هستید، اگر بدانید و بخاطر اسلام است که برترید» در واقع این نکته بسیار مهم است که هر انسانی که در حوزه معارفی ارزشی پیدا می‌کند، برگرفته از عنایت خدای تعالی است و باید بدانیم ما همیشه خوبی‌ها و برتری‌ها را وامدار خدای تعالی هستیم تا دچار عجب و تکبر نشویم.
عزت نفسی که در مباحث غربی تبیین می‌شود، ناخودآگاه ما را به عجب و تکبر می‌رساند، اما در مبانی دینی می‌گوییم هر خیری که به انسان می‌رسد از ناحیه خدای تعالی هست و به این ترتیب هم اگر من خود را ارزشمند می‌دانم چون خدا به من توجه دارد ارزشمندم و هر زمان که خدا نگاهش را از من بردارد بی‌ارزش می‌شوم، لذا در روایات و دعاها هرگاه از خدا حاجتی را درخواست می‌کنیم همیشه به عنوان عبد ذلیل و حقیر خود را معرفی می‌کنیم و واقعیت هم همین است. ما در برابر خدای تعالی چیزی نداریم و هر چه داریم از خدای تعالی هست و این باعث می‌شود دچار تکبر نشویم. تناسب‌هایی که در مبانی دینی می‌بینیم باعث می‌شود عزت نفس هم در فقه احکام خاص پیدا کند و هم آثار تربیتی آن باعث اوج و تکامل انسان شود.
چه کارهایی را باید انجام دهیم تا عزت نفس خود را تقویت کنیم و کمبود عزت نفس چه آسیب‌هایی را می‌تواند به دنبال داشته باشد؟
مهمترین کار کسب معرفت است و در تقویت عزت نفس باید جایگاه خدای تعالی و خود را در هستی کشف کنیم و اینکه بدانیم خدا چقدر جایگاه مهمی دارد و این جایگاه باعث می‌شود هرچه بیشتر به خدا نزدیک شویم و ارزش بیشتری پیدا کنیم، لذا برای احساس ارزشمندی و تقویت عزت نفس باید بدانیم که خدا چه جایگاهی دارد و چه مواردی ما را به خدا بیشتر نزدیک می‌کند و به این ترتیب عزت و ذلت را فقط در اینکه یکی پیروز شود و دیگری شکست بخورد نمی‌بینیم.
در روایات هم داریم که هیچ عزتی نیست مگر به طاعت خدای تعالی، لذا اگر بخواهیم بطور خلاصه بگوییم، مهمترین عامل عزت دینی هر فرد، اطاعت از خداست و هرکه مطیع‌تر باشد عزیزتر است و جمله معروف «هَیْهَاتَ مِنَّا الذِّلَّة» که از امام حسین(ع) نقل شده در اینجا قابل بحث است. امام حسین(ع) چون از خدای تعالی اطاعت می‌کند و اطاعت در این است که بجنگند، عملی غیر از این را معصیت و باعث ذلت میداند و زیر بار ذلت نمی‌رود. ما نیز اگر بنیان ذهنی خود را این گونه بچینیم، خیلی از شبهات فکری برطرف می‌شود و در گفتار و عمل خود موفق خواهیم بود.
اگر برای تقویت عزت نفس بخواهید کتابی را معرفی کنید چه کتابی را مؤثر می‌دانید؟
بخش اول کتاب «عزت نفس در فقه» با توجه به نگاهی که به عزت نفس دارد، خیلی مهم است، زیرا در این بخش به موضوعاتی پرداخته شده که کمتر در نوشته‌ها می‌بینیم. معرفت ما نسبت به عزت نفس مهم است و یکی از مهمترین چالش‌ها این است که عزت نفس، آن هم از منظر دین، چیست؟ «عزت نفس» از دیدگاه روانشناسانه کاملاً مشخص است و بسیار هم نوشته‌اند، ولی آیا همان موارد و عواملی که برای عزت نفس می‌گویند و حتی ارزشگذاری که کرده‌اند، برای ما هم مطرح است؟ قطعاً این گونه نیست، چون تفاوت‌هایی وجود دارد و هرکس این تفاوت‌ها را خوب درک کند، بخش زیادی از این مسیر را می‌تواند طی کند. به همین منظور در بخش اول کتاب به چیستی عزت نفس پرداخته شده و کمک می‌کند نگاه ما به عزت نفس، نگاه روشن‌تری باشد و بهتر بتوانیم عوامل مؤثر در افزایش و کاهش عزت نفس را پیدا کنیم.
کتاب «عزت نفس در فقه»، تألیف سیدجعفر علوی در 120 صفحه با شمارگان 500 نسخه از سوی انتشارات دانشگاه علوم اسلامی رضوی روانه بازار نشر شده است.
نظر شما