به گزارش خبرنگار خبرگزاری کتاب ایران (ایبنا) در قم، پویایی فرهنگ‌ها علاوه بر پویایی فرهنگ شفاهی، نیازمند تبدیل شدن به فرهنگ نوشتاری نیز هست. برخی از آثار مکتوب و نوشتاری در گذر زمان تبدیل به اسنادی می‌شوند که بخش مهمی از هویت یک ملت را تشکیل می‌دهد. از این رو، حفظ اسناد حفظ داشته‌های یك ملت است و اسناد دارای جایگاه ممتازی هستند و ضروری است به‌صورت تخصصی از آن‌ها محافظت شود.
 
مرکز اسناد حوزه و روحانیت به‌منظور صیانت از هویت و تاریخ حوزه و روحانیت و اهتمام جدی در راستای گردآوری، ساماندهی، حفظ و نگهداری، اطلاع‌رسانی و انجام مطالعات و تحقیقات مورد نیاز اسناد و مدارک مهم آرشیوی حوزه‌های علمیه و نهضتی جهت حفاظت و جلوگیری از امحاء اسناد گرانبهای مکتب اهل بیت عصمت و طهارت علیهم السلام تأسیس شده است.

این مرکز با توجه به احساس نیاز و دغدغه مراجع عظام تقلید و بزرگان حوزه علمیه در صیانت از سیره علمای سلف و حفظ سنن اصیل آن از سال 1394 تأسیس و در راستای مأموریت و شرح وظایف خود اسناد مربوط به حوزه و روحانیت را گردآوری، ساماندهی، حفظ و نگهداری کرده و در این مدت کوتاه و با توفیق الهی موفق به گردآوری بیش از 100 هزار برگ انواع سند و تصویر از گذشتگان و نقش آفرینان این شجره طیبه کرده است.

شورای اسناد حوزه و روحانیت به‌عنوان مهمترین رکن مرکز، وظیفه سیاستگذاری و تعیین خط مشی کلی، تصویب آیین نامه‌ها و تعیین شاخص‌ها، ارزیابی مستمر، تصویب برنامه و بودجه سالانه، بررسی و تأیید صلاحیت مدیر و اعضای کارگروه‌های علمی اسناد را بر عهده دارد که متشکل از مدیر حوزه‌های علمیه (رئیس شورا)، مشاور و مسئول حوزه مدیریت، قائم مقام مدیر در امور استان‌ها، معاون پژوهش حوزه‌های علمیه، رئیس مرکز امور صیانتی حوزه‌های علمیه، رئیس مرکز فناوری اطلاعات، مسئول مرکز اسناد (دبیر)، دو نفر از رؤسا و مدیران مراکز اسنادی مرتبط و دو نفر از صاحب نظران عرصه اسناد در سطح ملی است.
 
اهداف این مرکز عبارتند از: صیانت از هویت و سُنن علمی، فرهنگی، تاریخی، اجتماعی، سیاسی و اقتصادی حوزه و روحانیت، مرجعیت آرشیوی اسناد و مدارک حوزه و روحانیت، ایجاد زمینه نشر و اشاعه اطلاعات اسناد حوزه و روحانیت، بسترسازی جهت دسترسی، تحقیق و مطالعه در اسناد حوزه و روحانیت، فرهنگ‌سازی در خصوص ارزشمندی و جایگاه ویژه اسناد و مدارک حوزه‌های علمیه و زمینه‌سازی معرفی اسناد گران سنگ حوزه در سطح ملی و بین‌المللی است.
 
از جمله وظایف و اختیارات مرکز اسناد حوزه و روحانیت شناسایی و گردآوری اسناد حوزه و روحانیت در سطح ملی و فراملی، دریافت و ارزیابی کلیه اسناد راکد حوزه‌های علمیه، فهرست‌نویسی، چکیده‌نویسی، نمایه‌سازی، مستندسازی و طبقه‌بندی محتوایی و موضوعی اسناد حوزه و روحانیت، حفاظت و نگهداری از اسناد، آفت‌زدایی، آرشیو و مرمت اسناد، ارزیابی مستمر مجموعه‌های اسنادی موجود، شناسایی نیازها، کنترل آماری، حفاظت و صیانت از اسناد، ارایه خدمات به مخاطبان و مراجعان، فراهم کردن امکانات لازم برای استفاده و تحقیق در موضوع اسناد حوزه و روحانیت، دیجیتال‌سازی اسناد و ارائه خدمات استاندارد است.

برای آشنایی با مرکز اسناد حوزه و روحانیت، به این مرکز رفتیم و از نزدیک در جریان فعالیت‌های آن قرار گرفتیم. مسعود پیرانی مسئول مرکز اسناد حوزه و روحانیت در ابتدا با اشاره به شکل‌گیری این مجموعه گفت: مجموعه کتابخانه‌های حوزوی (مسجد اعظم و فیضیه) در حال عبور از دوران گذار خودشان بودند؛ دورانی طلایی که فضای کتابخانه‌ها بهبود پیدا کرد، منابع تامین ‌شد و سالن‌ها وسعت پیدا کرد. همراه با این اتفاق‌ها به‌صورت متعدد با یک احساس نیازی به نام مرکز اسناد حوزه و روحانیت مواجه ‌شدیم و ضرورت آرشیو و نگهداری از کتاب‌ها و اسنادی را که به ما می‌رسید، ایجاد کرد. از این رو حجت الاسلام و المسلمین سیدعلی عماد معاون پیشین پژوهش حوزه‌های علمیه که در مقطعی مسئولیت کتابخانه‌های حوزوی را بر عهده داشت، پیشنهاد مرکز اسناد حوزه و روحانیت ذیل کتابخانه‌های حوزوی را مطرح کرد.
 
وی اضافه کرد: با پیگیری‌های زیاد و تشکیل جلسات متعدد در سال‌های 93-92 مرکز به تصویب شورای عالی حوزه رسید که کتابخانه‌های حوزوی و مرکز اسناد تحت عنوان «کتابخانه مرکزی و مرکز اسناد و حوزه» فعالیت جدید خود را آغاز کردند. بعداً تغییراتی ایجاد شد و  عنوان «کتابخانه مرکزی» منحل شد و «کتابخانه‌های حوزوی» با عناوین قبلی خودشان فعالیتشان را ادامه دادند، اما مرکز اسناد حوزه و روحانیت کمافی‌السابق و بر اساس همان ساختار، یعنی ذیل معاونت پژوهش حوزه باقی ماند.
 
پیرانی افزود: بنده از سال 94 برای مسئولیت این مرکز را بر عهده گرفتم و کار ایجاد آن را شروع کردم. در ابتدا این مجموعه صرفاً یک مکانی بود که به‌عنوان پشتیبان طبقات دیگر کتابخانه برای دپوی لوازم مستعمل و میز و صندلی کتابخانه استفاده می‌شد و از لحاظ اسناد تقریباً هیچ چیزی وجود نداشت. مقداری کار ساختمانی داشت که صورت گرفت و زمینه ساماندهی اسناد فراهم شد.

گام‌های روبه‌جلو در مرکز اسناد روحانیت پس از تغییرات مدیریتی در حوزه علمیه
مسئول مرکز اسناد حوزه و روحانیت ادامه داد: بعد از قدم اول، تلاش برای تدوین ساختار آیین‌نامه‌ای مرکز را شروع کردیم. شورایی تحت عنوان شورای سیاست‌گذاری مرکز اسناد تشکیل و آیین‌نامه‌ای برای شروع کار این مجموعه تدوین شد که به تصویب همین شورا رسید و این چراغ راه ما شد. بر همین اساس بخشی از اسناد علمی - تاریخی از مجموعه‌های برخی از خاندان‌ها که در قم یا شهرستان‌ها زندگی می‌کردند، جمع‌آوری کردیم. یک سال و نیم بعد تغییرات مدیریتی در حوزه به وجود آمد و آیت‌الله اعرافی مدیریت حوزه علمیه را به‌عهده گرفت. در آن زمان برداشت ما این بود که مجموعه مرکز اسناد منحل و از حالت سازمانی خودش خارج شود. چراکه تغییر مدیریتی باعث شد بحث چابک‌سازی مرکز اسناد مطرح شود. صحبت‌هایی هم برای منحل شدن مرکز پیش آمد اما آیت الله اعرافی، مرکز اسناد را در ساختار معاونت پژوهش حفظ کرد و به سمت‌وسویی رفت که با حمایت ایشان با گام‌های خوبی برداشته شد.
 
وی تصریح کرد: در آن دوران از افرادی که با مجموعه اسناد ارتباط داشتند، دعوت کردیم. یک اتاق فکر برای مرکز اسناد ایجاد شد و از نظرات و راهنمایی‌ها بهره بردیم. در دوره‌ای با مراکز اسناد ایران، مرکز آرشیو ملی، کتابخانه مجلس، مرکز اسناد انقلاب اسلامی و آستان قدس مکاتبه کردیم که اگر اسناد مربوط به حوزه و روحانیت در اختیارشان است، برایمان ارسال کنند که بعضاً توفیقاتی حاصل شد و آرشیو اسناد خوبی جمع‌آوری شد.

وی به اسناد تحصیلی موجود در مرکز اشاره کرد و گفت: در سال 97 مجموعه اسناد تحصیلی حوزه حجم زیادی از پرونده‌های تحصیلی حوزه بود. این پرونده‌ها در معرض از بین رفتن بود یا درواقع هیچ اطلاعی از آن‌ها در دسترس نبود و در ساختمان‌های قدیمی داشت از بین می‌رفت. در این مجموعه بیش از 70 هزار برگ سند گردآوری شد. حجم بالا و وضعیت نامناسب فیزیکی پرونده‌ها که در شرایط بدی در طول چهل سال بدون مراجعه نگهداری شده بود به مجموعه منتقل شد. برگ، برگ این پرونده‌ها جداسازی شد و کارهایی در رابطه با سامان‌دهی  انجام شد. بیش از 70 - 80 درصد این مجموعه آرشیو شده و توانستیم بانک خوبی از این مجموعه ایجاد کنیم. اخیراً نزدیک به 10 مجموعه استانی از این پرونده‌ها به‌صورت معرفی طلاب همان استان کار شده که تصویر آن‌ها آماده شده است. این، مجموعه‌ای قابل اعتنا است و اطلاعات مربوط به افرادی که از دوره زعامت شیخ عبدالکریم حائری به بعد در حوزه تحصیل کرده‌‌اند، در دسترس قرار دارد.
 
برای غنا بخشیدن به مرکز به سمت‌ همکاری با مراکز استانی رفته‌ایم
پیرانی وظیفه اصلی و ذاتی مرکز اسناد حوزه و روحانیت را گردآوری هر آنچه مربوط به حوزه و روحانیت معرفی کرد و ادامه داد: ما غیر از بخش‌های تحقیقاتی و مطالعاتی وظیفه ارائه و اشاعه نداریم و اساس این مجموعه به‌عنوان پشتیبان تحقیق و پژوهش، بوده و خواهد بود. اخیراً مجموعه به سمت‌وسویی رفته که با مراکز استانی این کار را ادامه دهد. به‌همین منظور از هر استان رابط استانی به مجموعه معرفی شده است که می‌خواهیم کاری را که در قم شکل گرفته، به سایر استان‌ها سرایت بدهیم. ملاک استان‌ها این است که علمای برجسته و مدارس مهم حوزوی را شناسایی و معرفی کنند.
 
وی گام‌های بعدی‌ را در شناسایی افراد عنوان کرد و گفت: یک سری اطلاعات از همین شاکله روحانیتی که در قم شکل گرفته است، مخصوصاً از زمان آیت‌الله بروجردی که به‌عنوان مجدد حوزه مطرح شده‌اند، به دست آورده‌ایم و تلاش می‌کنیم اطلاعات استانی را به همین صورت تکمیل کنیم.

قبل از اینکه به صحبت‌های پایانی برسیم به سالن اصلی مرکز رفتیم و با بخش‌های مختلف آشنا شدیم. نمایشگاه اسناد اولین و مهمترین بخش مرکز بود. تالار نمایشگاهی مرکز اسناد حوزه و روحانیت، به جهت معرفی فعالیت‌ها، نوع اسناد موجود در مجموعه و آشنایی مراجعه‌کنندگان با این مرکز ایجاد شده است. این نمایشگاه بخش‌های متنوعی از اسناد، تصاویر، اطلاعات تاریخی، کتابخانه تخصصی و نمونه‌های مرکز اسناد را در خود جای داده است.
 
بخش بعدی بخش نشریات بود. یکی از برنامه‌های مستمر مرکز پایش، شناسایی و گردآوری اطلاعات، نشریات و مطبوعات قدیمی با موضوعات حوزوی است که اطلاعات ارزشمندی در این مجموعه گردآوری شده است. خروجی این بخش در قالب بانک اطلاعات در دسترس محققین و علاقه‌مندان قرار دارد.

سومین بخش کتابخانه تخصصی اسناد بود. در راستای رسالت و مأموریت‌های مرکز اسناد و بهره‌برداری مناسب از منابع و جهت تسریع و تسهیل دسترسی پژوهشگران و محققان، به منابع و کتاب‌های مرتبط با موضوع حوزه و روحانیت، کتابخانه تخصصی اسناد در محل این مرکز ایجاد شده است. منابع متنوع این کتابخانه با موضوعات زندگینامه علما و شخصیت‌های حوزوی، تاریخ حوزه‌های علمیه، اسناد روحانیت، اماکن حوزوی، سیر تحول در حوزه‌های علمیه را شامل می‌شود. مجموعه‌سازی و تکمیل منابع کتابخانه به‌صورت مستمر در حال انجام است. در ادامه همین بخش آرشیو کتاب‌های منتخب و برگزیده کتاب سال حوزه قرار داشت که آثار برگزیده در 21 سال گذشته فراهم شده بود.

منابع غیرمکتوب، بخش دیگری بود که با آن آشنا شدیم. ایــن بخش شامل اشکال مختلــف منابع دیداری و شــنیداری (عکس، پوستر، کارت پستال، تمبر، نوارهای کاست، فیلم‌ها، میکرو فیلم‌ها، نگاتیو و ...) و اقسام مختلف منابع دیجیتال، فایل‌ها، لوح‌های فشرده، انبارهای اطلاعاتی بــا موضوع حوزه و روحانیت است.

پرونده تحصیلی طلاب بخش جذاب مرکز اسناد بود که پرونده اکثر فعالین سیاسی، مبارزین قبل از انقلاب و افرادی را که در گذشته و حال پست‌های مهم حاکمیتی و دولتی را بر عهده داشته‌اند را شامل می‌شود. از استاد شهید مرتضی مطهری، باهنر، بهشتی تا تعدادی از مراجع و بزرگان حوزه علمیه. این مجموعه شامل بایگانی کامل پرونده تحصیلی طلاب و فضلای حوزه علمیه قم در سال‌های 1325 لغایت 1346 است و حاوی اطلاعات فردی و پیشرفت تحصیلی، مکاتبات نظام وظیفه، گواهی‌ها، کارت‌های تحصیلی، معرفینامه‌ها و... است.

با بخش دیجیتال‌سازی هم آشنا شدم که یکی از راه‌های حفاظت از اسناد تاریخی، دیجیتال‌سازی یا تولید اسناد است. در مرکز اسناد حوزه و روحانیت این فرآیند با بهره‌گیری از اسکنرهای حرفه‌ای و نرم‌افزارهای استاندارد و توان نیروی متخصص در مرکز اسناد حوزه و روحانیت در حال انجم بوده و بخش اعظمی از اسناد ارزشمند تبدیل به فایل‌های دیجیتال شده و در اختیار محققان و مراجعان قرار دارد.
 
نیازمند همکاری بزرگان، زعما و مدیران همه مدارس حوزه علمیه هستیم
بعد از بازدید از سالن به دفتر مسئول مرکز برگشتیم و صحبت‌های پایانی را با هم انجام دادیم. پیرانی به اهم فعالیت‌های مرکز در بخش اشاعه اطلاعات اسناد اشاره کرد و یادآور شد: ارائه خدمات گوناگون در زمینه اطلاع‌رسانی اسناد به مراجعین، انتشار مجموعه‌های اسنادی با موضوع حوزه و روحانیت، عرضه بانک‌های اطلاعاتی متنوع، عرضه فهرست اسناد موجود در آرشیو و ارائه موضوعات پژوهشی هم‌سو با اهداف و وظایف مرکز از جمله فعالیت‌های ما به شمار می‌رود.
 
وی تاکید کرد: تلاش می‌کنیم مرکز اسناد حوزه تبدیل شود به مجموعه غنی از آثار و اسناد مدارک حوزه و روحانیت که اطلاعات مرتبط با شخصیت‌های حوزه، اماکن حوزوی، جریان‌های حوزوی و اتفاقاتی را که رخ داده است، ساماندهی کند. سعی‌مان این است بدون قید زمان، مکان، و موقعیت و حتی بدون محدودیت و نظر به داخل کشور با حوزه‌های شیعی در خارج از ایران ارتباط داشته باشیم که در همین راستا هم‌اکنون با عراق، هندوستان و پاکستان ارتباط داریم و مذاکره می‌کنیم و جلساتی هم با این مجموعه‌ها داشته‌ایم.

 

وی به گام‌های بعدی این مرکز پرداخت و تصریح کرد: تولید محصولات اسناد حوزوی در گام دوم مدنظر است. ایجاد بخش سندپژوهی که برای هر مرکز اسنادی لازم است از جمله برنامه‌ مهم ما محسوب می‌شود تا در کنار مرکز اسناد بتوانیم این اسناد را به شیوه‌های صحیح نگهداری و ارائه کنیم. آنچه امروز به‌عنوان یک نیاز ضروری با آن مواجهیم همکاری بزرگان، زعما و مدیران همه مدارس حوزه علمیه است که احساس اهمیت مرکز اسناد در آن‌ها شکل بگیرد و اهتمام بیشتری به این موضوع داشته باشند. در بدنه مدیران، زعما و بزرگان حوزه در حال فرهنگ‌سازی برای روشن کردن اهمیت اسناد هستیم چرا که آنچه از بزرگان از گذشته و حال در اختیارشان است اگر از بین برود بعدها باید افسوس آن را بخوریم کما این‌که سابقاً در مواردی اسناد بزرگان ما از بین رفت و چیزی جز افسون و خسران برایمان باقی نماند.
 
مسئول مرکز اسناد حوزه و روحانیت با اشاره به مشکلات و محدودیت‌ها کاری‌شان گفت: کمبود نیروی انسانی، محدودیت در بودجه مرکز، محدودیت در مکان استقرار، نبود تجهیزات تخصصی ارائه اسناد و آرشیو و کمبود سخت‌افزار و نرم‌افزار تخصصی آرشیو از جمله مشکلات ماست.
 
برای توسعه مرکز اسناد حوزه و روحانیت نیاز به ساختمان مناسب داریم
وی در بخش دیگر از سخنانش پیشنهاد داد: در راستای توسعه این مرکز نیاز به راه‌اندازی بخش‌های از قبیل بخش امور تاریخ شفاهی، امور مرمت و نگهداری اسناد، امور اطلاع‌رسانی و مخزن اسناد، امور گزارشات و اسناد سازمانی و گروه سند پژوهی است که با توجه به ظرفیت‌های بالفعل و بالقوه و بخش‌های مختلف، ساختمان مناسبی در اختیار این مرکز قرار گیرد.

پیرانی در پایان با تقدیر و تشکر از مجموعه مدیریت حوزه‌های علمیه بیان کرد: جا دارد از مجموعه مدیریت حوزه‌های علمیه و معاون پژوهش حجت‌الاسلام میرمعزی که در دوران بعد از مدیریت حجت‌الاسلام عماد، تصدی مسئولیت معاونت پژوهش را برعهده گرفت، تشکر کنیم. در مرحله‌ای که بحث ساختاری ما از معاونت پژوهش جدا شد و به مجموعه حوزه مدیریت مرکز حوزه واگذار شد، لازم است از حجت الاسلام علیزاده مشاور مدیر و مسئول حوزه‌ مدیریت که در مرتفع کردن مشکلات حمایت‌های بی‌دریغی داشت، تشکر کنم. در نگاه کلان‌تر از ذهنیت، نوع نگاه و نگرش آیت‌الله اعرافی به مقوله اسناد که قابل ستایش است و به جد پیگیر این موضوع هستند، تشکر می‌کنم.