ویراستاری کتاب کودک چند درصد هزینه‌های تولید یک اثر را برای ناشر به همراه دارد که بسیاری از مدیران موسسات انتشاراتی ترجیح می‌دهند کتاب‌هایشان بدون بازخوانی و ویراستاری روانه ویترین کتاب‌فروشی‌ها شود؟ لزوم اهمیت ناشران به مساله ویراستاری چیست و آیا تنها ناشرانی که به انتشار کتابهای بازاری یا به اصطلاح زرد مشغول هستند مرحله ویراستاری را از پروسه انتشار کتاب‌هایشان حذف می‌کنند؟
ویراستاری در نشر کودک و نوجوان چه جایگاه صنفی‌ای دارد و از منظر بازاریابی و فروش چه نقشی بر عهده دارد؟ آیا امکان نظارت و بررسی ویرایش کتابهای کودک از سوی نهادی یا تشکل صنفی یا حتی دولتی وجود دارد؟ در این گزارش به سراغ کاظم طلایی مدیر انتشارات طلایی، مریم بیرقی مدیر انتشارات گیسا و داود فرزانه مدیر انتشارات غنچه؛ سه تن از ناشران فعال حوزه کودک و نوجوان رفتیم و نظرات و دیدگاه آن‌ها را درباره اهمیت ویراستاری کتابهای کودک و نوجوان جویا شدیم.
رابطه ویرایش و هارمونی کتاب
تعداد ناشرانی که به صورت حرفه‌ای در حوزه نشر کودک و نوجوان کار می‌کنند و به بحث ویرایش توجه ویژه دارند در سال‌های اخیر رو به افزایش بوده است، اگرچه گاهی در میان کتابهای کودک شاهد انتشار آثاری با کیفیت متون نازل هستیم اما ناشران زیادی تلاش می‌کنند با رعایت قوانین و استانداردهای یک نشر حرفه‌ای برای خود در بازار جایی داشته باشند.
کاظم طلایی مدیر انتشارات طلایی درباره میزان استفاده ناشران از ویراستاران حرفه‌ای گفت: مدت‌ها است که شاهد هستیم ناشران برتر کشور روی این موضوع دغدغه دارند و وسواس به خرج می‌دهند زیرا به این آگاهی رسیده‌اند که اگر این کار انجام نشود، مخاطب‌شناسی کتاب به مخاطره می‌افتد. حتی افرادی که در حوزه‌های تخصصی کار می‌کنند ویراستار‌های مختلف دارند و هرچقدر بیشتر رعایت می‌کنند، کیفیت کار بالا می‌رود.
وی درباره اهمیت حضور ویراستار برای کتابهای کودک توضیح داد: زمانی که کتاب گروه سنی خاص دارد؛ ویراستار باید بر اساس تعداد واژگان مخاطب خود و شناختی که از او دارد به اضافه یکسری قواعد کلی از آن کلمه‌ها استفاده کند تا برای کودک کاربردی و قابل درک باشد.
طلایی به مشکلی که در این زمینه وجود دارد اشاره کرد و گفت: مشکلی که در این زمینه وجود دارد این است که بعضی‌وقت‌ها ناشران سلیقه خودشان را به سلیقه فرهنگستان ترجیح می‌دهند که کار درستی نیست زیرا باید کاری کنیم وقتی بچهها کتاب‌ها را می‌بینند، به تعارض نیفتند. اینکه کتابی به یک شکل و کتاب دیگری با یک ویراستارای دیگر منتشر می‌شود، درست نیست و باید یک رویه واحد وجود باشد.
وی ادامه داد: اهمیت ویراستاری کتاب کودک در این است که زمانی که بچهها به این تعارض می‌رسند، اعتمادشان به کتاب کم می‌شود و به‌نظرم باید تشکل‌ها، آموزش و پرورش و فرهنگستان به توافقی برسند که رسم‌الخط کتاب‌ها به یک شیوه اعمال شود.
طلایی با اشاره به ناشرانی که رسم‌الخط مخصوص نشر خودشان را دارند، عنوان کرد: برخی از ناشران می‌گویند که ما ویراستاری نشر خودمان را داریم که به‌نظرم کار درستی نیست زیرا بچهها به‌خصوص کودکان و نوجوانان به تعارض می‌افتند، درحالی که کتاب برای آن‌ها چیزی است که همیشه حرف درست را می‌زند و وقتی ببیند که هر کتاب به یک شیوه نگارش شده تردید می‌کنند و اعتمادشان را به کتاب از دست می‌دهند .
وی درباره اهمیت نقش ویراستار در روان بودن متن کتاب گفت: اگر نویسنده‌ای بخواهد حرف خود را خیلی راحت به مخاطب کودک خود بزند، اثرش خوانش خوبی داشته باشد، هارمونی و موسیقی متن برای کودک جذاب باشد و سکته نداشته باشد، باید از کمک ویراستار خوب استفاده کند که خوشبختانه شاهد این هستیم که ناشران نسبت به این مرحله توجه بیشتری در سال‌های اخیر نشان داده‌اند.
حذف مرحله ویرایش به دلیل بار مالی را می‌توان عمده‌ترین دلیل ناشران دانست، دلیلی که به گفته برخی از کارشناسان حوزه نشر اثرگذار نیست. مدیر انتشارات طلایی درباره پروسه تعیین قیمت و هزینه کتاب گفت: ویراستاری کتاب کودک زیاد نیست؛ حتی اگر ناشر از ویراستار خوب و درجه یک استفاده کند، مبلغ نهایی زیاد نمی‌شود؛ زیرا کتاب‌هی کودک متن کمی دارند و حجم مطالب مثل کتاب بزرگسال زیاد نیست.
وی ادامه داد: برای یک کتاب ۱۲ یا ۱۶ صفحه بین ۱۰۰ تا ۲۵۰ هزار تومان هزینه ویراستاری دریافت می‌شود زیرا وقتی کل کتاب را جمع می‌کنیم یک صفحه بیشتر نمی‌شود، گاهی هم صفحه‌ای نیست؛ توافقی است و ناشر با یک ویراستار حرفه‌ای توافق می‌کنند کتاب را ویرایش کند.
طلایی با توضیح درباره نحوه محاسبه دیگر حق‌الزحمه‌های ویراستاری کتاب کودک و نوجوان عنوان کرد: هزینه ویرایش برای رمان نوجوان که بیشتر است صفحه‌ای و گاهی وقت‌ها کلمه‌ای محاسبه می‌شود، الان در حجم‌های بالا کلمه‌ای ۲۰ تومان در نظر گرفته می‌شود. برای کتاب کودک با اینکه حجم کمتری دارد اما حساسیت‌ها بالا است و به دلیل اینکه ویراستاران تخصصی در این زمینه محدود هستند که در حوزه خردسال و کودک کار کنند معمولا ویرایش کتاب پروژه‌ای است ولی در مجموع هزینه‌ای نیست که به ناشر فشار اقتصادی بیاورد.
وی همچنین درباره ویرایش کتابهای تخصصی کودکان نیز توضیح داد: برای برخی کتابهای دانشنامه و فرهنگنامه علاوه بر ویراستار موضوعی و ادبی ویراستار علمی و تخصصی نیاز است که بسیاری از ناشران حرفه‌ای همه این موارد را رعایت می کنند و هزینه آن را می‌پرازند و برای رمان‌هایی که برای کودکان و نوجوانان نوشته می‌شود چون تکلیف ویراستار در آن مشخص است هزینه کمتری دارد.
طلایی با طرح این موضوع که استفاده از ویراستار دانایی و دغدغه‌مندی یک ناشر را می‌رساند، گفت: ما ویراستار حرفه‌ای در کودک و نوجوان داریم اما تعداد آن‌ها کم است و زمانی که به آن‌ها رجوع می‌کنیم، معمولا سرشان شلوغ است و بین ۳۰ تا ۴۰ نفر بیشتر نیستند. البته برخی از نویسندگان دوست دارند کسی به متن آن‌ها دست نزند که برخی مواقع درست است؛ زیرا نویسندگان بزرگ علاوه بر نویسندگی، ویراستاری هم می‌دانند اما اینکه همه نویسندگان بگویند ما هرچه بنویسیم دست نزنید، کار درستی نیست.
در این میان به نظر می‌رسد باید رویه‌ای در این زمینه برای ناشران وجود داشته باشد که لحن و نگاه نویسنده حفظ شود؛ در عین حال دستورالعملی که برای همه یکسان است برای هر کتابی هم اعمال شود.
پیشنهاد اجرای سیاست‌های تشویقی
هزینه‌های ویراستاری برای هر ناشری متفاوت است و با وجود اینکه برخی ناشران هزینه‌های بالایی برای آن می‌پردازند؛ ناشرانی هم هستند که با شانه خالی کردن از مرحله ویراستاری ترجیح می‌دهند کتاب را با کمترین قیمت و کوتاه‌ترین زمان به بازار برسانند. اما در این زمینه مریم بیرقی مدیر انتشارات گیسا با اشاره به برخی از قیمت‌های ویرایش کتاب گفت: برخی از ناشران برای ویراستاری کتاب‌هایشان هزینه می‌کنند و برخی دیگر هزینه نمی‌کنند. الان ویراستاران برای یک کار با حجم کم، کمتر از صفحه‌ای ۳ هزار و ۵۰۰ تومان نمی‌گیرند و هرچقدر کار سنگین‌تر باشد مبلغ بالاتر می‌رود و گاهی به صفحه‌ای ۵ تا ۷ هزار تومان هم می‌رسد.
وی با بیان اینکه خیلی از ناشران کار ویرایش انجام نمی‌دهند، افزود: برخی دیگر هم ویرایش را به مترجم می‌سپارند و از او می‌خواهند که ویرایش متن را انجام دهد اما برخی ناشران دیگر علاوه بر ویرایش ادبی، ویرایش فنی و تخصصی هم انجام می‌دهند که هزینه آن با هزینه تالیف و ترجمه اصلا قابل مقایسه نیست اما این مبالغ را برای بهتر شدن کتاب‌هایشان پرداخت می‌کنند.
بیرقی با بیان اینکه از کل هزینه‌های تولید یک کتاب حدود ۵ درصد آن به ویراستاری اثر اختصاص پیدا می‌کند، ادامه داد: اگرچه قیمت‌ها در ویرایش کتاب بسیار متغیر است اما برخی ویراستاران حرفه‌ای کمتر از صفحه‌ای پنج هزار تومان نمی‌گیرند و گاهی به ۱۰ هزار تومان هم می‌رسد به همین دلیل خیلی از ناشران برای کاهش هزینه‌های خود ویراستاری را حذف می‌کند.
اما بیرقی درباره اینکه حذف ویراستار چه تاثیری بر فروش کتاب در بازار دارد، گفت: اسم ناشر تا حد زیادی تاثیر دارد، گاهی ناشر چنان اسم بزرگی دارد که مخاطب به او اعتماد کرده و کتاب را خریداری می‌کند یعنی مشتری به خرید کتابهای آن نشر عادت می‌کند و معملا زمان زیادی طول می‌کشد که متوجه حذف ویراستاری از کتاب شود و می‌توان گفت ۵۰ درصد مخاطبان کتابهای کودک اهمیتی به این موضوع نمی‌دهند و ویراستاری کتاب تاثیر در انتخاب آن‌ها ندارد.
مدیر انتشارات گیسا در ادامه با یک ارزیابی کلی از وضعیت ویراستاری کتابهای کودک و نوجوان گفت: به نظرم در این زمینه کم‌کاری می‌شود و مجموعه‌ها و نهادهای صنفی و دولتی هیچ کاری انجام نمی‌دهند یعنی نه سیاست تشویقی وجود دارد نه تنبیهی برای جلوگیری از انتشار چنین آثاری است زیرا هیچ مجموعه‌ای نمی‌تواند بگوید چون کتابی ویرایش نشده نباید چاپ شود اما کتابهای ویرایش شده را می‌توان با سیاست‌های تشویقی مثل جوایز ادبی به ادامه مسیر ترغیب کرد.
به گفته بیرقی، این‌روزها اقتصاد نشر خوب نیست و ناشر مجبور است هر بار با یک شیوه و شگرد کتاب‌هایش را چاپ کند؛ گاهی مجبور است نوع کاغذ و مقوا را تغییر بدهد، گاهی مجبور است روی جلد سلفون نکشد و گاهی هم مجبور می‌شود مرحله ویرایش را حذف کند اما معتقدم سیاست‌های تشویقی می‌تواند تا حد زیادی اثرگذار باشد، زیرا وقتی حرفه‌ای بودن ناشر اطلاعرسانی شود، فروش او بیشتر می‌شود و می‌تواند به انتشار چنین آثاری ادامه دهد.
مردم کتاب خوب را می‌شناسند
در بسیاری از مواقع ما با کودکانی روبه‌رو می‌شویم که هنگام صحبت کردن کلمه و واژه کم می‌آورند و نمی‌توانند معنا و مفهوم مورد نظر خود را به درستی بیان کنند؛ پایین بودن دایره واژگان آن‌ها اصلی‌ترین عاملی است که منجر به این موضوع می‌شود. داوود فرزانه مدیر انتشارات غنچه که سال‌های زیادی است در حوزه نشر کتابهای کودک فعال است، در این زمینه به ایبنا گفت: این‌روزها فرهنگ مکالمه در بین بچهها خیلی ضعیف است و دایره لغات محدودی دارند که یکی از دلایل آن کتابهای ما است. درحالی که ویراستار کتاب برای اینکه بچهها از کلمات صحیح‌تر، بهتر و بیشتری برای گفت‌وگو استفاده کنند نقش اساسی دارد.
وی با بیان اینکه ویراستاری کتاب کودک از نظر فنی از ویراستاری کتاب بزرگسال سخت‌تر است، عنوان کرد: در کتابهای بزرگسال فرمول‌هایی وجود دارد که در هنگام ویرایش به راحتی قابل اجرا است؛ به جز در کتابهای تخصصی. اما در کتاب کودک با توجه به تاثیرگذاری، سن مخاطب و موضوعات دیگر کار ویراستار بسیار سخت در عین حال ارزشمند است.
فرزانه با اشاره به اینکه از سال ۱۳۹۷ تمام کتاب‌هایی که چاپ می‌کند با نظر ویراستار است، گفت: من به عنوان یک ناشر در این زمینه بسیار سخت‌گیری می‌کنم و حتی برای نویسندگان و شاعران بزرگ و مطرحی که آثار ترجمه و تالیفی به ما می‌سپارند، سخت‌گیری می‌کنیم که گاهی دلخور می‌شوند اما از آن‌ها عذرخواهی می‌کنیم و اینکار را انجام می‌دهیم.
وی افزود: من برای چاپ هر کتاب هزینه‌ای مخصوص ویراستاری در نظر گرفته‌ام و از این پس هم ادامه خواهم داد؛ زیرا معتقدم که در حوزه کتابهای کودک نباید کم گذاشت و ویرایش را باید جدی گرفت چون در فروش بهتر کتاب‌ها نقش موثری دارد.
ناشران دیگر دو اعتقاد دارد برخی قبول دارند ویراستاری خیلی مهم است اما چون قیمت نهایی اثر بالا تمام می‌شود آن را کنار می‌گذارند یا از ویراستار معمولی استفاده می‌کنند و گاهی خود ناشر کتاب را ویراستاری می‌کند و گروه دومی که اصلا ویرایش را قبول ندارند و به دنبال چاپ کتابهای بازاری یا به اصطلاح زرد هستند. مدیر انتشارات غنچه با تایید اینکه گروه دوم درآمد بیشتری دارند، گفت: ناشرانی که به ویرایش اهمیتی نمی‌دهند تعداد کمی ندارند اما امیدوارم در ادامه راه به ویرایش توجه کنند به سمت حرفه‌ای شدن پیش بروند.
وی با بیان اینکه با بالا رفتن سطح دانش مردم بسیاری از آن‌ها کتاب‌شناس شده‌اند و فرق کتاب خوب و بازاری را به‌خوبی متوجه می‌شوند، گفت: امیدوارم ناشران همکار هم در این زمینه بیشتر قدم بردارند اما بسیاری از آن‌ها برای اینکه قیمت کتاب خیلی بالا می‌رود معمولا ویراستاری در اولویت آن‌ها نیست و در این حوزه هزینه نمی‌کنند. ناشر تلاش می‌کند از همه هزینه‌ها برای پایین آوردن قیمت کتاب بکاهد زیرا هرچه قیمت کتاب بالاتر برود در فروش و سود آن‌ها تاثیر می‌گذارد.
به گفته فرزانه، در سال‌های اخیر در تهران و شهرهای بزرگ برنامه‌هایی مثل جام باشگاه‌های کتابخوانی و تسهیل‌گران کتاب کمک زیادی به شناسایی کتابهای خوب به خانواده‌ها کرده است و اکنون به کمک این گروه‌ها والدین کتاب را خوب می‌شناسند و حرکت به سمت کتاب خوب شروع شده است.
وی با بین اینکه امیدوارم استقبال والدین از کتابهای حرفه‌ای و استاندارد و این وجه تمایز موجب شود ناشران زرد و بازاری به مرور به سمت کار حرفه‌ای برای کودکان بیایند، عنوان کرد: البته در این زمینه تشکل‌های صنفی می‌توانند تاثیرگذار باشند و با برگزاری دوره‌های تخصصی و آموزشی ناشران را به سمت حرفه‌ای شدن هدایت کنند و راه درست را با توجه به تجربیات پیشکسوتان این صنف به جوان‌ترها منتقل کنند.
فرزانه با اشاره به برگزاری یکسری دوره‌های آموزشی در انجمن فرهنگی ناشران کودک و نوجوان و انجمن صنفی ویراستاران گفت: در این زمینه هماهنگی‌هایی برای برگزاری نشست‌های تخصصی ویراستاری انجام شده است؛ یعنی نیاز را شناسایی کردهاند و به دنبال برطرف کردن نیاز و خلاءهای موجود در این حوزه هستند که این اقدام قابل تقدیر است و به‌نظرم باید استمرار داشته باشد.
در پایان باید گفت ناشران اگرچه به خوبی به نقش ویرایش و ویراستاری در کتابهای کودک و نوجوان آگاه هستند اما برخی شرایط اقتصادی مانع آن‌ها در جدی گرفتن این موضوع می‌شود. این در حالی است که روان‌خوانی و صحیح‌خوانی کتاب خصوصا برای خردسالان و کودکان باید به‌گونه‌ای باشد که آن‌ها بتوانند با متن ارتباط برقرار کنند و با هارمونی کتاب همراه شود اما گاهی حذف همین ۵ درصد هزینه ویرایش در قیمت‌گذاری کتاب آن‌ها را از خواندن کتاب؛ یار مهربان‌شان دور می‌کند.
نظر شما