خبرگزاری کتاب ایران (ایبنا) در بوشهر - بشیر علوی: «فرهنگ واژگان گویشی دشتی» اثر سید کوچک‌هاشمی‌‌زاده با نشر نگاه آشنا آذرماه 1399 با 500 شمارگان و در چهار جلد به چاپ رسیده است. سیدکوچک‌هاشمی­‌زاده متولد 1324 شهر خورموج مرکز شهرستان دشتی استان بوشهر، دارای مدرک لیسانس در رشته زبان و ادبیات انگلیسی و دبیر بازنشسته آموزش و پرورش است.‌ هاشمی‌­زاده آگاهی زیادی پیرامون تاریخ سیاسی و اجتماعی معاصر جنوب به‌ویژه دشتی دارد و در زمینه تاریخ اسلام، ادبیات فارسی و عربی و واژه‌شناسی صاحب‌­نظر است.

وی از دوره دانش­‌آموزی به سبب مصاحبت و هم­نشینی با بزرگان دیار دشتی، علاقه بسیاری به پژوهش و نویسندگی داشته و این ویژگی تا امروز در وجود وی باقی مانده است. نتیجه فعالیت علمی وی، کتاب‌های «فرهنگ لغات متشابه»، «دستور زبان و گویش دشتی»، «ضرب­‌المثل­‌های محلی» و چندین سفرنامه است که هنوز به چاپ نرسیده است و «فرهنگ واژگان دشتی» دومین اثر چاپ شده اوست که در دسترس دوستداران قرار گرفته است.

اثر نخست این پژوهشگر حوزه فرهنگ شفاهی، «بنیادهای دستور گویش دشتی» است که سال 1397 با نشر علم و دانش وارد بازار شده است. این فرهنگ در 2875 صفحه به صورت دو ستونی کار شده است. جلد اول از «الف» تا حرف «ث»، جلد دوم از حرف «ج» تا پایان حرف «ز»، جلد سوم از حرف «س» تا پایان حرف «ک»، و جلد چهارم از حرف «گ» تا «ی» بخش­بندی شده است. در این اثر از 172منبع چاپی و 12کتاب غیرچاپی و چهار کتاب منبع انگلیسی استفاده شده است.

شهرستان دشتی یکی از شهرستان­‌های استان بوشهر با مرکزیت شهر خورموج است. یکی از قطب­‌های کشاورزی و زراعی استان و کشور محسوب می‌شود. مردم این منطقه به زبان­ فارسی با گویش دشتی سخن می­‌گویند. این گویش از گونه‌­های زبانی به جای مانده از فارسی میانه دور ساسانیان است، از این منطقه بزرگانی چون فایز قد کشیده‌­اند. گویش دشتی از دقیق­‌ترین و مستقل­‌ترین زبان­‌های محلی است که به گونه‌ای خالص در جنوب ایران استفاده می­‌شود که از نظر جغرافیایی این گویش در دو شهرستان دشتی و دیر ساری و جاری است.

تدوین و جمع­‌آوری واژه­‌های این گویش، کاری سترگ و کم­‌نظیر بود که به گونه‌­ای کاملا پژوهشی و کارآمد در کتابی چهارجلدی به‌تازگی به چاپ رسیده است. نویسنده خوش‌نام و صاحب­‌سبک و صاحب‌نظر این اثر، استاد سیدکوچک هاشمی‌زاده است که علاوه بر کرامات اخلاقی و شخصیتی، فرزانه‌­ای نام‌آشنا در جنوب ایران و در سازمان‌هایی مانند سازمان لغت­نامه دهخدا است که لوح­‌هایی و هدایایی از این سازمان ازجمله تقدیم چندین جلد لغت‌نامه دهخدا ازسوی محمد دبیرسیاقی سال 1362 به وی اهدا شده است.
 
نویسنده در این اثر در ابتدا به نکات دستوری موجود در گویش دشتی و رابطه آن با تلفظ­‌های این گویش در زبان پهلوی و باستان پرداخته است و در ادامه وضعیت فعل و ضمیر و اسم و صفت­ و نشانه‌های جمع و تطور حروف در این گویش به گونه مبسوط بررسی کرده است. «در ضمایر مفعولی ناپیوسته تنها «وُ» vo= به اوّل ضمایر مفعولی پیوسته درمی­‌آید و آنها را از پیوسته به ناپیوسته تبدیل می‌­کند. مانند:

خوم Xom خودم که به وخوم Vo-Xom= به خودم تبدیل شده است.» (هاشمی‌زاده، 1399 :17-18).

ضمایر پیوسته
مفرد	جمع
Mم=م	Mu=مان
Tت=ت	Tuتو=تان
Sش=ش	Ŝuشو=شان

در بخش بعدی به دگرگونی­‌های واکه‌­ها پرداخته و در نمونه‌­ای بیان داشته که «واکه «اَ= َ/a» پیش از همخوان­‌های «ب» و «ف» یِ ساکن می‌­افتد: یعنی گروه واکه « َ/a» به اضافه همخوان لبی ساکن بر روی هم به سایواک «او/ow» تبدیل می‌‌شود.» (همان:23)
 

 

یا در مورد واکه آ(ا)/a=او(و) ow در گویش دشتی، معلوم می‌کند که «واکه آ(ا)/a  در پایان گاهی (به‌ویژه هنگامی که واژه مضاف واقع شود) به «او/ow» تبدیل می­‌شود، به علاوه این واکه پیش از واج­‌های لبی «ب/b»و «و/v» نیز مانند سایواک «او/ow» فراگه می­‌شود و واج «ب» یا «و» حذف می­‌شود و می­‌افتد، یعنی گروه واکه «آ/ā» به اضافه واج­‌های لبی «ب/b» و «و/v» بر روی هم سایواک «او/ow» تبدیل می­‌شود».(همان:29)

فصل بعد به دگرگونی همخوان­‌ها می­‌پردازد که در چهار بخش ابدال، ادغام، حذف و قلب مورد بررسی قرار می­‌دهد. در بحث ابدال حدود 23 مورد قاعده و دگرگونی ذکر می­‌کند. در بخش حذف حدود 13 مورد و در بحث قلب و ادغام به ذکر 25 مورد کفایت می­‌کند.

از نکته­‌های مهم در گویش دشتی، قرار گرفتن شناسه قبل از فعل است که در حقیقت شناسنامه گویش دشتی محسوب می­‌شود. به این موضوع در این اثر پرداخته شده که «در زبان پارسی باستان ضمایر فاعلی قبل از فعل می­آید مانند -امان گفت، -اتان گفت، -اشان گفت. در گویش دشتی نیز این‌چنین است با این تفاوت که «ان» آخر این ضمایر حذف شده مانند: اُم گو=گفتم، اِت گو=گفتی، اِش گو=گفت» (همان:14)

در بحث ابدال در مورد حرف ق/q بیان می­‌دارد که «بستواج «ق/q» در گویش دشتی وجود ندارد و به‌جای آن «ک/k» تلفظ می­شود و گاهی نیز به «خ/x» و در واژه قوری به «غ» تبدیل می­‌شود (همان:42)

در مبحث حذف، بحث بسیار مفصلی در مورد حذف حروف در گویش دشتی دارد که در موارد فراوانی شاهد مثال­‌هایی از پهلوی نیز ذکر کرده است. از موارد نادر و خوش‌قلم این اثر، این است که در توضیحاتِ مربوط به دستور و فرم زبانی و نحوی به جزئیات و موارد استثنایی تغییر و تحول­‌های دستوری و بنیادی نیز پرداخته است.

به‌طور مثال، در بحث حذف «د/d» به مواردی که این حذف در گویش دشتی اتفاق افتاده است، پرداخته که 1- اگر پیش از آن یکی از واکه­‌های دراز یا«ُ/o» باشد مانند استاد= اُسا/ اِسا. 2- اگر پس از سایواج «ز/ z» باشد مانند دُزد= دُز.  نزدیک=نزیک nezik- 3-اگر پیش از آن یکی از واکه­‌های دراز یا «وُ/ u» باشد. مانند رود=رو، رشید=رشی.