کتاب «مسجد رهبر؛ تاریخ شفاهی مسجد کرامت مشهد»، گزارشی از شکل‌گیری و فعالیت‌های مسجد کرامت در نزدیکی حرم مطهر امام رضا (ع) در مشهد است. این مسجد که بعدها امام جماعتش، رهبر انقلاب اسلامی شد را می‌توان از جهات گوناگون نمونه‌ای ممتاز از الگوی فعالیت مسجدی در منظومه معرفتی آرمانی اسلام ناب معرفی کرد. «مسجد رهبر» از یک‌سو این الگو را توضیح می‌دهد و از دیگر سو، مسیر رشد مشهد انقلابی را از چند دهه پیش از انقلاب اسلامی روشن می‌کند؛ مسیری که در آن، برخی دشواری‌ها و پیچیدگی‌هایِ آمیختن سنت و روشن‌فکری، توده و نخبگان، دین‌داری و مبارزه آشکار شده است.
در این پژوهش که به همت واحد تاریخ شفاهی دفتر مطالعات جبهه فرهنگی انقلاب اسلامی تولید شده، با بیش از 70 تن از افراد مرتبط با مسجد کرامت مصاحبه صورت گرفته و هزاران سند بررسی و مطالعه شده است. کار پژوهش و مصاحبه‌های این اثر را احمد عسگری، سید محمدامیر احمدی طباطبایی و حسن سلطانی به انجام رسانده‌اند و مرتضی انصاری‌زاده نیز آن‌را به نگارش درآورده است. دومین چاپ کتاب «مسجد رهبر؛ تاریخ شفاهی مسجد کرامت مشهد»، به‌تازگی از سوی انتشارات راه‌یار منتشر شده است.
به بهانه ایام چهل‌‌ودومین سالگرد پیروزی انقلاب اسلامی ایران، برای معرفی و تبیین موضوع و سیر تدوین این اثر، با احمد عسگری؛ محقق و مرتضی انصاری‌زاده؛ نویسنده کتاب گفت‌وگوهایی صورت گرفته که در ادامه آمده است.
در این پژوهش دوربین‌مان را به سمت مردم عادی پایین آوردیم
مرتضی انصاری‌زاده؛ نویسنده کتاب «مسجد رهبر»، فارغ‌التحصیل کارشناسی ارشد ارتباطات است که «انقلاب نقش‌ها» و «آسمان شیشه‌ای نیست» نیز از آثار اوست. وی در معرفی «مسجد رهبر» به خبرنگار ایبنا، گفت: بازه زمانی این کتاب اوایل دهه 40 تا سال 1357 را دربرمی‌گیرد. برهه درخشان این سال‌ها، نیمه دوم سال 1352 است که آیت‌الله خامنه‌ای در مسجد کرامت نماز می‌خواندند و سخنرانی داشتند.
وی افزود: این کتاب در چهار فصل با عنوان‌های «از انجمن و کانون تا مسجد کرامت»، «مسجد کرامت در عرصه مبارزه عقیدتی تربیتی»، «مجموعه کرامت در عرصه فعالیت‌های اجتماعی سیاسی» و «مسجد کرامت در عرصه مبارزه سیاسی» تنظیم شده است. در فصل نخست، ابتدا به شرایط اجتماعی مشهد در سال‌های قبل و پس از 1320 اشاره می‌شود و در ادامه نگاهی گذرا به کانون نشر حقایق اسلامی و انجمن پیروان قرآن داشته‌ایم. روایت زندگی و نقش حاج محمود کرامت و حاج عبدالرضا غنیان در شکل‌گیری و فعالیت مسجد کرامت و روند تبدیل این نهاد از منزل کرامت به مسجد نیز از دیگر موضوعاتی است که در فصل نخست کتاب مورد بررسی قرار گرفته است.
نویسنده کتاب «مسجد رهبر» توضیح داد: از همان اوایل دهه 40، حاج محمود کرامت، علاقه زیادی به امور خیر و فرهنگی اجتماعی داشت و در همین ایام با حاج عبدالرضا غنیان آشنا شد. ابتدا برنامه‌های مذهبی در منزل مرحوم کرامت برگزار می‌شد. از اواخر دهه 40، آیت‌الله خامنه‌ای نیز به این بنا رفت‌و‌آمد داشتند. کرامت و غنیان کم‌کم به ایشان اعتماد کامل پیدا کردند و جهت‌گیری‌های فکری داخل این نهاد را به آیت‌الله خامنه‌ای سپردند. اوایل دهه 50، مرحوم کرامت علاقه‌مند می‌شود که بنا را وقف مسجد کند و با اعتمادی که به آیت‌الله خامنه‌ای داشت، این پروسه را به ایشان سپرد. همچنین حاج محمود کرامت، با اعتماد کامل به حاج عبدالرضا غنیان و همفکرانش، هیچ‌گاه وارد امور فکری و برنامه‌ریزی‌های محتوایی مسجد نمی‌شد.
انصاری‌زاده با اشاره به محتوای دومین فصل کتاب، بیان کرد: سوابق رهبر انقلاب، استقرار ایشان در مسجد کرامت، نماز جماعت و سخنرانی‌ها، اهتمام آیت‌الله خامنه‌ای به جریان‌سازی در تبلیغ، استقبال مردمی از برنامه‌های ایشان در مسجد کرامت، مخالفت‌ها با فعالیت‌های آیت‌الله خامنه‌ای در این مسجد، پیش‌نمازی مروی سماورچی، جلسات قرآن در مسجد و برنامه‌های مناسبتی، موضوعات محوری بحث در این فصل هستند. نحوه تعامل با جوانان و نوجوانان، نماز همراه با خطابه، نوآوری در شیوه سخنرانی و بیان متفاوت مفاهیم اسلامی و دینی از سوی آیت‌الله خامنه‌ای از مباحث مهم در این بخش از کتاب هستند.
وی، نقش مسجد کرامت در عرصه فعالیت‌های اجتماعی سیاسی را موضوع سومین فصل کتاب عنوان کرد و افزود: در این فصل، نقش محوری جلسه دعای ندبه، دبیرستان علوی، خدمات اجتماعی ازجمله درمانگاه آیت‌الله بروجردی، خیریه امام حسن عسکری (ع) و کمک به خانواده زندانیان سیاسی و امدادرسانی در زمان وقوع بلایای طبیعی همچون زلزله گناباد و فردوس، سیل قوچان و زلزله طبس، مورد بررسی قرار گرفته است.
این نویسنده گفت: در فصل پایانی کتاب نیز به نقش مسجد کرامت در عرصه مبارزه سیاسی پرداخته می‌شود. بستر ارتباطات رسمی و غیررسمی مبارزان، زنده نگه داشتن روح مبارزه با استفاده از موقعیت‌ها در سال‌های اختناق، پایگاه ارتباطی و مدیریتی، جلوگیری از انحراف شیوه مبارزه، محوریت در مسیر راهپیمایی‌ها، تأمین تدارکات، توزیع کتاب‌های ممنوعه و اعلامیه، ارتباط با عناصر مومن درون رژیم و تشکیل کمیته انقلاب در مسجد کرامت برای جلوگیری از هرج و مرج، ازجمله کارکردها و نقش‌های این مسجد در بحبوحه مبارزات انقلاب اسلامی ایران است.
انصاری‌زاده در ادامه اظهار کرد: آنچه درباره این مسجد برای خود من خیلی جالب بود این است که در این نهاد یک سری آدم‌هایی جمع شده بودند که در پاسخ به نیازهای زمانه خود بسیار فعال بودند. این آدمها ضمن اعتقاد به توانایی اسلام و دین در اداره جامعه، باور داشتند که نسبت به جامعه مسئول هستند و نباید نسبت به نیازها و مشکلات جامعه بی‌تفاوت بود.
وی ادامه داد: از سال 1395 با این پروژه پیوند خوردم. سعی کردیم سطوح مختلف مرتبط با مسجد را مدنظر قرار دهیم. علاوه بر بررسی سخنرانی‌های آیت‌الله خامنه‌ای و پرداختن به شخصیت‌های سرشناس، دوربین‌مان را به سمت مردم عادی پایین‌تر آوردیم و سعی کردیم به حلقه‌های مفقوده و کمتر پرداخته شده در تاریخ‌نگاری رسمی کشور بپردازیم.
نویسنده کتاب «مسجد رهبر» همچنین گفت: خیلی‌ها تاریخ را فقط سیاسی می‌بینند، البته این بُعد هم مهم است و شاید نیازهای فوری پژوهشی باعث شده که خیلی از تاریخ‌نگاری‌های ما بیشتر تمرکزشان روی بحث‌های سیاسی باشد، اما پرداختن بیش از اندازه به این وجه، نباید موجب غفلت از دیگر ابعاد شود، در غیراین‌صورت ممکن است خیلی چیزها را از دست بدهیم. بررسی تاریخی را به بُعد سیاسی آن محدود کردن، کار اشتباهی است. باید بیشتر به سمت تاریخ‌های سیاسی-اجتماعی یا سیاسی-فرهنگی برویم.
انصاری‌زاده در پایان با اشاره به اهمیت انجام پژوهش‌های عمیق درباره نقش و کارکرد مساجد در انقلاب، افزود: وقتی اعتقاد داریم که انقلاب ما از مساجد شروع شد، پس چرا پژوهش و کتاب در این زمینه خیلی کم داریم. شاید اگر پژوهش در این حوزه را از سال‌ها پیش شروع می‌کردیم، هنوز بسیاری از راویان دست‌اول در قید حیات بودند. امیدواریم اکنون بتوانیم از همین داشته‌های موجود، به‌خوبی استفاده کنیم. ذکر یک نکته نیز ضروری است، اینکه پرداختن به این موضوعات لازمه‌اش این است که آدمها اهمیت موضوع را درک کرده باشند.
نقش محوری و هدایت‌گر مسجد هدایت در جریان انقلاب
احمد عسگری؛ پژوهشگر این کتاب نیز در گفت‌وگو با خبرنگار ایبنا، با اشاره به دلیل انتخاب مسجد کرامت به‌عنوان محور انجام یک کار پژوهشی، بیان کرد: برای کار در حوزه تاریخ شفاهی در دفتر مطالعات جبهه فرهنگی انقلاب اسلامی مشهد، موضوعات مختلفی مورد بررسی قرار گرفت و در این راستا فهرستی از شخصیت‌های اصلی و تأثیرگذار انقلاب در شهر مشهد تهیه شد. حدود 10 سال پیش در بررسی‌ها متوجه شدیم که هرکس درباره انقلاب مشهد خاطره‌ای دارد، از مسجد کرامت هم اسم می‌برد و روشن بود که این مسجد در جریان انقلاب در مشهد نقشی محوری دارد. در نتیجه پژوهش درباره مسجد کرامت به‌طور رسمی از سال 1391 پیش کلید خورد.
وی ادامه داد: برای شروع کار اسناد را از منابع مختلف جمع‌آوری و اسامی مرتبط با موضوع را پیدا کردیم. همچنین از طریق فراخوان پیامکی از مردم خواستیم که هرکس خاطره‌ای از مسجد کرامت دارد، بیان کند. پخش کردن کارت‌های ویزیت تبلیغی در اطراف حرم مطهر و محدوده اطراف مسجد کرامت، از دیگر اقداماتی بود که در شروع این پژوهش صورت گرفت. در جریان کار با هر کس که مصاحبه می‌کردیم، سوال می‌شد که با چه کسی به مسجد می‌رفته یا چه کسانی را در مسجد می‌دید. از این طریق به نفرات بعدی می‌رسیدیم.
این پژوهشگر گفت: با وجود انجام بیش از 70 مصاحبه، هنوز آدم‌های زیادی بودند که از این مسجد خاطره داشتند، ولی سعی کردیم در همین نقطه پایانی به پژوهش بدهیم و در چاپ‌های بعدی به مرور کار را کامل‌تر کنیم. ذره ذره پازل را تکمیل و با قرار دادن هر قطعه در جای خود، اطلاعات پیرامونی را به آن افزودیم.
عسگری در ادامه با اشاره به ویژگی‌های خاص مسجد کرامت، گفت: این مسجد که به‌نوعی آن‌را مسجد رهبر می‌دانند، چند ویژگی ممتاز دارد. نخست اینکه نقش محوری و رهبری در شهر مشهد داشت و رهبر معظم انقلاب نیز آن‌زمان در این مسجد پیش‌نماز بودند. همچنین این مسجد بزرگ، در موقعیت جغرافیایی و مکانی مناسبی نیز قرار داشت. نکته مهم اینکه، افرادی که در این مسجد فعالیت می‌کردند، جامعه‌ای از بازاری‌های روشنفکر مذهبی و آدم‌های تأثیرگذاری بودند. ازجمله شخصیت‌هایی که نامشان با مسجد کرامت گره خورده، حاج محمود کرامت؛ بانی مسجد، حاج عبدالرضا غنیان، حاج آقا سررشته‌دار و حاج آقا کفشدار طوسی هستند. این افراد از بازاری‌های سنتی مشهد بودند که نقطه اتصال همه آن‌ها، مسجد کرامت بود.
وی افزود: جدا از حضور رهبری در این نهاد، باز هم این مسجد با ویژگی‌های خاص خود، نقش محوری و هدایت‌گر داشت، اما با وجود آیت‌الله خامنه‌ای نقش و جایگاه مسجد کرامت چند برابر اهمیت پیدا کرد. هیچ مسجدی در مشهد چنین ویژگی‌هایی نداشت. جریان تحجر و مذهبی‌های متحجر، نسبت به این مسجد حساسیت زیادی داشتند.
این پژوهشگر تصریح کرد: یک سری آدم‌هایی که نسبت به جامعه احساس مسئولیت می‌کردند، خشت خشت این مسجد را روی هم گذاشتند. آدم‌هایی که با این حس تعهد، مدرسه و درمانگاه ساختند و در موقعیت‌ها و شرایط مختلف، یاری‌گر مردم بودند.
عسگری در پایان در توصیف نقش و کارکرد اصلی مسجد کرامت، گفت: داستان این مسجد، روایت فراز و فرود یک نهاد دینی نیست، بلکه روایت فراز و فرود یک جریان پویای دینی در انقلاب ایران است. این مسجد بهانه‌ای است که یک جریان را روایت کنیم؛ مسجد کرامت، نقطه ثقل و اوج این جریان است.
نظر شما