خبرگزاری کتاب ایران (ایبنا)- امین نادری، کارشناس نشر الکترونیک: وقتی از دنیای کتاب‌های الکترونیک صحبت می‌کنیم، شاید اولین مبحثی که برای بسیاری از علاقه‌مندان و دغدغه‌مندان نسبت به بحث کتاب و کتابخوانی مطرح شود، به‌خطر افتادن آن علقه و الفتی است که طی سالیان بین مخاطبان با کالایی به اسم کتاب شکل گرفته و آن را به یک انس و رابطه کاملا عمیق بین انسان‌ها و کتاب تبدیل کرده است.
سالیان سال دست گرفتن کتاب، تورق و مطالعه کتاب از روی خطوط، صحافی و جلد کتاب و حتی استشمام بوی کتاب همگی اِلمان‌هایی بودند که باعث شدند ارتباطی دوستانه و عمیق بین افراد و کتاب‌ها شکل بگیرد. برای همین اولین دغدغه افراد به‌ویژه علاقه‌مندان به کتاب در مورد کتاب‌های الکترونیک، این است که آیا رونق کتاب‌های الکترونیک تهدیدی برای از بین رفتن کتاب‌های چاپی و کاغذی هستند یا نه؟
فکر می‌کنم این تعریف طی چندین سال اخیر به‌صورت کامل بین افراد جا افتاده و پاسخ این شکل سوالات کاملا عیان گشته است که نشر الکترونیک هیچ‌گاه به دنبال جایگزین شدن کتاب‌های چاپی و سنتی نیست، بلکه اقتضائات زمان و سیر تحولات تکنولوژی و گسترش ابزارهای ارتباطی این امکان را برای افراد ایجاد کرده است تا بتوانند از اوقات بیکاری و زمان‌های خالی خود در طول روز استفاده بیشتری کنند. از طرفی گسترش روزافزون تکنولوژی و همه‌گیری استفاده از دستگاه‌های هوشمند، باعث ایجاد این قابلیت شده است که بتوانیم از این دستگاه‌هایی که در دسترس همه است به شکل‌های موثرتری از جمله کتاب خواندن و کتاب شنیدن استفاده کنیم.
باید توجه داشت زمانی که راجع به نشر الکترونیک صحبت می‌کنیم، بایستی ابتدا راجع‌به فرصت‌هایی که این نشر برای ما ایجاد می‌کند، حرف بزنیم. نبایستی از خاطرمان ببریم که زیرساخت‌های توزیع کتاب در کشور با مشکلات فراوانی همراه است. نباید فراموش کنیم بسیاری از شهرهای ما کتاب‌فروشی ندارند یا درصورت وجود، کتاب‌فروشی‌ها مکانی برای توزیع و فروش کتاب‌های درسی و کمک آموزشی است، نه کتاب‌های عمومی. پس نباید از مدینه فاضله‌ای صحبت کنیم که عملا این نگاه واقع‌نگرانه نیست.
اگر بخواهیم بر مبنای واقعیات موجود صحبت کنیم، تهیه یک کتاب از بسیاری از شهرستان‌های کشور با مشکلات عدیده‌ای همراه است؛ یا پُست در بسیاری از نقاط با تاخیر بسیار زیاد کتاب‌ها را به دست افراد می‌رساند و بعضا کتاب در مسیر حمل آسیب می‌بیند؛ یا شرکت‌های پخش و کتاب‌فروشی‌ها به بسیاری از نقاط کشور دسترسی ندارند. حال همه این‌ها را زمانی تصور کنید که ما مشتاقانی از سراسر کشور داریم که دوست دارند عناوین تازه منتشر شده در بازار نشر را تهیه و مطالعه کنند. اولین امکان و فایده نشر الکترونیک این است که همه این محدودیت‌ها و مشکلات را برطرف می‌کند.
از بحث‌های همیشه مطرح در مواجهه با کتاب وکتاب‌خوانی، بحث قیمت است. یعنی درست است که کتاب کاغذی خیلی خوب و محبوب است و جای خاص و ویژه‌ای در ذهن و قلب همه ما دارد؛ اما از طرفی قیمت کاغذ و زینک و پارامترهای تعیین‌کننده قیمت کتاب کاغذی طی چند سال اخیر با تورم و گرانی شدید همراه بوده است؛ در نتیجه کتاب بهای نسبتا بالایی پیدا کرده که بخش‌های زیادی از جامعه توانایی تهیه کتاب کاغذی را ندارند.
ما نمی‌توانیم تأثیر عوامل اقتصادی را منکر شویم؛ زیرا در شرایط اقتصادی تورمی معمولا آسیب‌پذیرترین کالا در سبد مصرفی خانوار، محصولات فرهنگی هستند. طبیعا وقتی شرایط اقتصادی سخت می‌شود و افراد با مضایق مختلف زندگی خود را مدیریت می‌کنند، بسیار دشوار است که بخواهند سراغ کالاهای فرهنگی از جمله کتاب بیایند. در اینجا باز هم نشر الکترونیک با توجه به اینکه می‌تواند کتاب‌ها را با قیمت محدودتر و به‌‌صرفه‌تر در اختیار افراد قرار دهد؛ آن‌ها را از فرصت مطالعه محروم نمی‌کند.
در بیان لزوم و مزایای نشر الکترونیک بحث‌های دیگری را هم می‌توان مطرح کرد. مانند اینکه حمل کتاب در هر جایی میسر نیست، اما تلفن همراه یا تبلت شما همیشه در دسترس و همراه شما است. امکانات نشر الکترونیک به‌خصوص در بخش پژوهشی مانند امکان جست‌وجو، هایلایت و ذخیره کردن و به اشتراک گذاشتن، همه و همه مباحثی است که بارها درباره آن صحبت شده و ضرورت نشر الکترونیک را بر همگان ثابت کرده است.
بر فعالان صنعت نشر پوشیده نیست که نشر الکترونیک طی چند سال اخیر رفته رفته بین مردم جا باز کرده و بازار کتاب‌های الکترونیک و صوتی در کشور با شیب معقولی رشد داشته است. عادت مصرف مطالعه کتاب‌های الکترونیک و صوتی با یک شیب نسبتا صعودی افزایش داشته و مخاطبان به مطالعه شیوه‌های نوین نشر علاقه‌مند شدند.
وقتی ما حجم بازار کتاب‌های الکترونیک را طی سال 98 با سال‌های قبل از آن مقایسه می‌کنیم، متوجه می شویم که هر سال رشد دو تا سه برابری نسبت به سال قبل اتفاق افتاده است. درصورتی که در بازار کتاب‌های چاپی و کاغذی شاهد چنین رشدی نیستیم و نهایتا رشد به میزان تورم ناشی از افزایش قیمت کتاب‌ها اتفاق افتاده است. اما در مورد کتاب‌های الکترونیک به این شکل نیست و تعداد نصب فعال اپلیکیشن‌های عرضه کتاب الکترونیک و صوتی طی چند سال اخیر هر ساله چهار تا پنج برابر شده و حجم بازار کتاب‌های الکترونیک و صوتی طی سه سال اخیر هر سال نسبت به سال قبل خود حداقل رشد دو تا سه برابری داشته است.
تعداد عناوین عرضه شده در بازارهای کتاب الکترونیک و صوتی هم رشد دو تا سه برابری داشته اند و همه این‌ها نشان می‌دهد که ما در این حوزه با یک رشد تصاعدی همراه هستیم. اما سال 99 سال خاص و ویژه‌ای برای بازار کتاب‌های الکترونیک و صوتی بود. یعنی بازاری که با یک شیب صعودی رشد طبیعی خود را دنبال می‌کرد؛ با شرایطی مواجه شد که اقبال گسترده مردم نسبت به خرید کتاب‌های الکترونیک و صوتی را به همراه داشت.
در سالی که مردم به دلیل کرونا، رعایت مسائل بهداشتی، عدم اعتماد به نظام توزیع و افزایش قیمت‌ها، اقبال کمتری به خرید کتاب‌های چاپی داشتند؛ مراجعه افراد برای تهیه کتاب‌های الکترونیک و صوتی رشد به شدت جهشی را تجربه کرد. این مساله با اقدام حمایتی وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی از همه پلتفرم‌های عرضه کتاب الکترنیک و صوتی در ابتدای سال همراه شد؛ اقدامی که در مجموع باعث شد تعداد نصب اپلیکیش‌های کتاب الکترونیک و صوتی و میزان فروش آن‌ها در سال 99 نسبت به سال 98 افزیش چهار تا پنج برابری را تجربه کند.
لذا می‌توان جمع‌بندی کرد که بازار کتاب‌های الکترونیک و صوتی در کشور طی سه یا چهار سال اخیر، دارای یک رشد تصاعدی با شیبی ثابت بوده است، که سال 99 به‌خاطر شرایط کرونایی این شیب یک رشد جهش‌یافته را تجربه کرده است و همین امر باعث شد عادت مطالعه کتاب‌های الکترونیک و صوتی در سال 99 به شدت بین مخاطبان ترویج یافته و اقبال گسترده‌ای را از سمت مخاطبان در این بازار شاهد بودیم.
حال سوال اینجاست چه باید کرد تا این اقبال که از سمت مردم صورت گرفته را به نحو درستی پاسخ دهیم. ابتدا اینکه باید تعداد کتاب‌هایی که در این بازارها عرضه می‌شود، هرچه بیشتر و با یک روند برنامه‌ریزی شده رشد کند. زیرا مردم به این حوزه مراجعه می‌کنند و دوست دارند کتابی که به دنبال آن هستند را در این بازارها پیدا کنند.
نکته دیگر اینکه ناشرها باید اعتماد بیشتری نسبت به این فضاهای جدید داشته باشند و ترس و نگرانی‌های خود را کنار بگذارند. زیرا کرونا ثابت کرد این بازارها غیرقابل انکار و چشم پوشی هستند و ناشرها بایستی تعامل بیشتر و بهتری با این پلتفرم‌ها داشته باشند.
نکته دیگر تقاضای رفتار حرفه‌ای از همه پلتفرم‌ها است؛ زیرا رفتارهای انحصارگرایانه و ساختارشکن و عدم رعایت حق‌السهم‌های متعارف با ناشران می‌تواند برای رشد بازار مخرب باشد و نظم طبیعی را که بازار طی می‌کند را بر هم بزند و فضا را از یک فضای رقابتی سالم به یک فضای نسبتا ناسالم تبدیل کند.
همچنین نهادها و ارگان‌های فرهنگی که علاقه‌مند به ترویج کتاب و کتابخوانی هستند، بایستی حمایت‌هایی که طی سال‌های قبل و در غیاب کرونا، با حمایت از تهیه و اهدای کتاب های چاپی انجام می‌دادند، امروز این امور را از طریق بسترهای الکترونیک انجام داده و مخاطبان خود را به تجربه فضای نوین هدایت کنند و یک تعامل منطقی با این پلتفرم‌ها شکل دهند.
در نهایت دولت هم بایستی از مسیر حمایت و تسهیل قوانین، ریل مناسب برای حرکت و رشد کسب و کارهای فعال در حوزه کتاب های الکترونیک و صوتی را ایجاد و مسیر توسعه کتاب‌های الکترونیک کشور را هموار نماید.
سالیان سال دست گرفتن کتاب، تورق و مطالعه کتاب از روی خطوط، صحافی و جلد کتاب و حتی استشمام بوی کتاب همگی اِلمان‌هایی بودند که باعث شدند ارتباطی دوستانه و عمیق بین افراد و کتاب‌ها شکل بگیرد. برای همین اولین دغدغه افراد به‌ویژه علاقه‌مندان به کتاب در مورد کتاب‌های الکترونیک، این است که آیا رونق کتاب‌های الکترونیک تهدیدی برای از بین رفتن کتاب‌های چاپی و کاغذی هستند یا نه؟
فکر می‌کنم این تعریف طی چندین سال اخیر به‌صورت کامل بین افراد جا افتاده و پاسخ این شکل سوالات کاملا عیان گشته است که نشر الکترونیک هیچ‌گاه به دنبال جایگزین شدن کتاب‌های چاپی و سنتی نیست، بلکه اقتضائات زمان و سیر تحولات تکنولوژی و گسترش ابزارهای ارتباطی این امکان را برای افراد ایجاد کرده است تا بتوانند از اوقات بیکاری و زمان‌های خالی خود در طول روز استفاده بیشتری کنند. از طرفی گسترش روزافزون تکنولوژی و همه‌گیری استفاده از دستگاه‌های هوشمند، باعث ایجاد این قابلیت شده است که بتوانیم از این دستگاه‌هایی که در دسترس همه است به شکل‌های موثرتری از جمله کتاب خواندن و کتاب شنیدن استفاده کنیم.
باید توجه داشت زمانی که راجع به نشر الکترونیک صحبت می‌کنیم، بایستی ابتدا راجع‌به فرصت‌هایی که این نشر برای ما ایجاد می‌کند، حرف بزنیم. نبایستی از خاطرمان ببریم که زیرساخت‌های توزیع کتاب در کشور با مشکلات فراوانی همراه است. نباید فراموش کنیم بسیاری از شهرهای ما کتاب‌فروشی ندارند یا درصورت وجود، کتاب‌فروشی‌ها مکانی برای توزیع و فروش کتاب‌های درسی و کمک آموزشی است، نه کتاب‌های عمومی. پس نباید از مدینه فاضله‌ای صحبت کنیم که عملا این نگاه واقع‌نگرانه نیست.
اگر بخواهیم بر مبنای واقعیات موجود صحبت کنیم، تهیه یک کتاب از بسیاری از شهرستان‌های کشور با مشکلات عدیده‌ای همراه است؛ یا پُست در بسیاری از نقاط با تاخیر بسیار زیاد کتاب‌ها را به دست افراد می‌رساند و بعضا کتاب در مسیر حمل آسیب می‌بیند؛ یا شرکت‌های پخش و کتاب‌فروشی‌ها به بسیاری از نقاط کشور دسترسی ندارند. حال همه این‌ها را زمانی تصور کنید که ما مشتاقانی از سراسر کشور داریم که دوست دارند عناوین تازه منتشر شده در بازار نشر را تهیه و مطالعه کنند. اولین امکان و فایده نشر الکترونیک این است که همه این محدودیت‌ها و مشکلات را برطرف می‌کند.
از بحث‌های همیشه مطرح در مواجهه با کتاب وکتاب‌خوانی، بحث قیمت است. یعنی درست است که کتاب کاغذی خیلی خوب و محبوب است و جای خاص و ویژه‌ای در ذهن و قلب همه ما دارد؛ اما از طرفی قیمت کاغذ و زینک و پارامترهای تعیین‌کننده قیمت کتاب کاغذی طی چند سال اخیر با تورم و گرانی شدید همراه بوده است؛ در نتیجه کتاب بهای نسبتا بالایی پیدا کرده که بخش‌های زیادی از جامعه توانایی تهیه کتاب کاغذی را ندارند.
ما نمی‌توانیم تأثیر عوامل اقتصادی را منکر شویم؛ زیرا در شرایط اقتصادی تورمی معمولا آسیب‌پذیرترین کالا در سبد مصرفی خانوار، محصولات فرهنگی هستند. طبیعا وقتی شرایط اقتصادی سخت می‌شود و افراد با مضایق مختلف زندگی خود را مدیریت می‌کنند، بسیار دشوار است که بخواهند سراغ کالاهای فرهنگی از جمله کتاب بیایند. در اینجا باز هم نشر الکترونیک با توجه به اینکه می‌تواند کتاب‌ها را با قیمت محدودتر و به‌‌صرفه‌تر در اختیار افراد قرار دهد؛ آن‌ها را از فرصت مطالعه محروم نمی‌کند.
در بیان لزوم و مزایای نشر الکترونیک بحث‌های دیگری را هم می‌توان مطرح کرد. مانند اینکه حمل کتاب در هر جایی میسر نیست، اما تلفن همراه یا تبلت شما همیشه در دسترس و همراه شما است. امکانات نشر الکترونیک به‌خصوص در بخش پژوهشی مانند امکان جست‌وجو، هایلایت و ذخیره کردن و به اشتراک گذاشتن، همه و همه مباحثی است که بارها درباره آن صحبت شده و ضرورت نشر الکترونیک را بر همگان ثابت کرده است.
بر فعالان صنعت نشر پوشیده نیست که نشر الکترونیک طی چند سال اخیر رفته رفته بین مردم جا باز کرده و بازار کتاب‌های الکترونیک و صوتی در کشور با شیب معقولی رشد داشته است. عادت مصرف مطالعه کتاب‌های الکترونیک و صوتی با یک شیب نسبتا صعودی افزایش داشته و مخاطبان به مطالعه شیوه‌های نوین نشر علاقه‌مند شدند.
وقتی ما حجم بازار کتاب‌های الکترونیک را طی سال 98 با سال‌های قبل از آن مقایسه می‌کنیم، متوجه می شویم که هر سال رشد دو تا سه برابری نسبت به سال قبل اتفاق افتاده است. درصورتی که در بازار کتاب‌های چاپی و کاغذی شاهد چنین رشدی نیستیم و نهایتا رشد به میزان تورم ناشی از افزایش قیمت کتاب‌ها اتفاق افتاده است. اما در مورد کتاب‌های الکترونیک به این شکل نیست و تعداد نصب فعال اپلیکیشن‌های عرضه کتاب الکترونیک و صوتی طی چند سال اخیر هر ساله چهار تا پنج برابر شده و حجم بازار کتاب‌های الکترونیک و صوتی طی سه سال اخیر هر سال نسبت به سال قبل خود حداقل رشد دو تا سه برابری داشته است.
تعداد عناوین عرضه شده در بازارهای کتاب الکترونیک و صوتی هم رشد دو تا سه برابری داشته اند و همه این‌ها نشان می‌دهد که ما در این حوزه با یک رشد تصاعدی همراه هستیم. اما سال 99 سال خاص و ویژه‌ای برای بازار کتاب‌های الکترونیک و صوتی بود. یعنی بازاری که با یک شیب صعودی رشد طبیعی خود را دنبال می‌کرد؛ با شرایطی مواجه شد که اقبال گسترده مردم نسبت به خرید کتاب‌های الکترونیک و صوتی را به همراه داشت.
در سالی که مردم به دلیل کرونا، رعایت مسائل بهداشتی، عدم اعتماد به نظام توزیع و افزایش قیمت‌ها، اقبال کمتری به خرید کتاب‌های چاپی داشتند؛ مراجعه افراد برای تهیه کتاب‌های الکترونیک و صوتی رشد به شدت جهشی را تجربه کرد. این مساله با اقدام حمایتی وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی از همه پلتفرم‌های عرضه کتاب الکترنیک و صوتی در ابتدای سال همراه شد؛ اقدامی که در مجموع باعث شد تعداد نصب اپلیکیش‌های کتاب الکترونیک و صوتی و میزان فروش آن‌ها در سال 99 نسبت به سال 98 افزیش چهار تا پنج برابری را تجربه کند.
لذا می‌توان جمع‌بندی کرد که بازار کتاب‌های الکترونیک و صوتی در کشور طی سه یا چهار سال اخیر، دارای یک رشد تصاعدی با شیبی ثابت بوده است، که سال 99 به‌خاطر شرایط کرونایی این شیب یک رشد جهش‌یافته را تجربه کرده است و همین امر باعث شد عادت مطالعه کتاب‌های الکترونیک و صوتی در سال 99 به شدت بین مخاطبان ترویج یافته و اقبال گسترده‌ای را از سمت مخاطبان در این بازار شاهد بودیم.
حال سوال اینجاست چه باید کرد تا این اقبال که از سمت مردم صورت گرفته را به نحو درستی پاسخ دهیم. ابتدا اینکه باید تعداد کتاب‌هایی که در این بازارها عرضه می‌شود، هرچه بیشتر و با یک روند برنامه‌ریزی شده رشد کند. زیرا مردم به این حوزه مراجعه می‌کنند و دوست دارند کتابی که به دنبال آن هستند را در این بازارها پیدا کنند.
نکته دیگر اینکه ناشرها باید اعتماد بیشتری نسبت به این فضاهای جدید داشته باشند و ترس و نگرانی‌های خود را کنار بگذارند. زیرا کرونا ثابت کرد این بازارها غیرقابل انکار و چشم پوشی هستند و ناشرها بایستی تعامل بیشتر و بهتری با این پلتفرم‌ها داشته باشند.
نکته دیگر تقاضای رفتار حرفه‌ای از همه پلتفرم‌ها است؛ زیرا رفتارهای انحصارگرایانه و ساختارشکن و عدم رعایت حق‌السهم‌های متعارف با ناشران می‌تواند برای رشد بازار مخرب باشد و نظم طبیعی را که بازار طی می‌کند را بر هم بزند و فضا را از یک فضای رقابتی سالم به یک فضای نسبتا ناسالم تبدیل کند.
همچنین نهادها و ارگان‌های فرهنگی که علاقه‌مند به ترویج کتاب و کتابخوانی هستند، بایستی حمایت‌هایی که طی سال‌های قبل و در غیاب کرونا، با حمایت از تهیه و اهدای کتاب های چاپی انجام می‌دادند، امروز این امور را از طریق بسترهای الکترونیک انجام داده و مخاطبان خود را به تجربه فضای نوین هدایت کنند و یک تعامل منطقی با این پلتفرم‌ها شکل دهند.
در نهایت دولت هم بایستی از مسیر حمایت و تسهیل قوانین، ریل مناسب برای حرکت و رشد کسب و کارهای فعال در حوزه کتاب های الکترونیک و صوتی را ایجاد و مسیر توسعه کتاب‌های الکترونیک کشور را هموار نماید.
نظر شما