خبرگزاری کتاب ایران‌(ایبنا)؛ گردش اقتصادی 100 میلیون دلاری، 80 میلیون جمعیت مسلمان، اقتصاد پویا، فناوری به‌روز دستگاه‌های چاپ کتاب و ده‌ها مولفه دیگر موجب شده تا اقتصاد نشر در چینِ یک‌میلیارد و 400 میلیون نفری به‌عنوان یکی از نماد‌های توسعه صنعتی به دنیا معرفی شود. این کشور که می‌رود رتبه نخست اقتصاد جهان را به دست آورد، بعد از ایالات متحده آمریکا جایگاه دوم اقتصاد نشر دنیا را در اختیار دارد، یعنی یک رتبه بالا‌تر از آلمان. تفاهم‌نامه همکاری 25 ساله ایران و چین چه فرصت‌هایی برای نشر ایران مهیا می‌کند؟ و البته باید پرسید داشته‌های ما برای ارائه و مشارکت چیست؟ 

عباسعلی وفایی، رایزن فرهنگی ایران در چین درباره بهره‌مندی صنعت نشر کشورمان از موقعیتی که تفاهم‌نامه همکاری 25 ساله و قرار‌داد‌های آتی فراهم کرده به ایبنا می‌گوید: «برای رسیدن به مطلوب و تحقق قابل قبول اهداف در قالب تفاهم‌نامه همکاری 25 ساله، نیاز داریم وضعیت فعلی صنعت نشر ایران، را ارزیابی کنیم. آیا قوانین موجود فرصت همکاری را به ما می‌دهد؟ و آیا این قوانین سلبی هستند یا ایجابی؟»

چطور می‌توان از ظرفیت‌های تفاهم‌نامه همکاری 25 ساله ایران و چین، برای افزایش تعاملات فرهنگی بین دو کشور به‌ویژه در حوزه نشر و کتاب از ملزومات تولید کتاب تا رفت‌و‌آمد‌های چهره‌های فرهنگی، بهره‌برداری کرد؟   
 زمانی می‌توان از شکل‌گیری روابط بین‌المللی صحبت کرد که کشو‌ر‌ها بر اشترکات تمرکز داشته باشیم. براساس مشترکات، زمینه تعامل فرهنگی بر محور کتاب بین ایران و چین مهیا است و تعامل چین با جمهوری اسلامی ایران با پیشینه تاریخی و تمدنی آن و به‌دلیل اشتراکات فراوان، با ریسک همراه نیست. چین به بحث کتاب و نشر به‌ویژه در همکاری‌های بین‌المللی توجه ویژه‌ای دارد.   

 گفت‌وگوی اهالی نشر، نویسندگان، دانشگاهیان از‌جمله مباحث قابل‌توجه در جریان اجرای مفاد فرهنگی کتاب‌محور تفاهم‌نامه همکاری 25 ساله ایران و چین است. وجود منابع تاریخی، ایران‌شناسی، ادبیات، موسیقی، فلسفه، تاریخ تمدن و در مجموع منابع مکتوب فرهنگی، ظرفیت قابل‌توجهی را برای تعامل دو کشور ایجاد می‌کند. همان‌طور که پیش‌تر نیز این ظرفیت‌ها بدون محدودیت وجود داشته است.

چینی‌ها با سابقه طولانی در حوزه نشر، تولید کاغذ به شکل امروزی را به خود منتسب می‌کنند. در زمینه‌ کتاب سرمایه‌گذاری‌های قابل‌توجهی دارند؛ به‌عنوان مثال برخی ناشران حتی با صرف هزاران یورو یا هزاران دلار و صرف وقت فراوان برای یافتن مترجم مسلط، منابع ایرانی مثل «ذخیره‌خوارزمشاهی» و یا «شفاء» بوعلی‌سینا و همچنین امهات تاریخی، ادبی زبان فارسی از‌جمله دیوان حافظ، سعدی، مولوی، حکیم نظامی، خیام و بسیاری از آثار بزرگ ادبی ایران، بار‌ها ترجمه و ازسوی ناشران متعدد و فروشگاه‌های اینترنتی به نیکو‌ترین وجه عرضه می‌شود.

این کتاب‌ها و یا سایر آثار از کشور‌های دیگر، با شمارگان بین 5 تا 10 هزار و حداقل 2000 نسخه منتشر شده‌اند که فروش قابل‌توجهی هم دارند. یکی از وجوه مشترک کتابی دو کشور، انتشار کتاب‌‌ تاریخ‌نویسان چینی درباره ایران است.
 
براساس مشترکات، برای تقویت تعامل چه گام‌های عملی را پیشنهاد می‌کنید؟    
فکر می‌کنم به ایجاد تعامل بین اتحادیه ناشران دو کشور توجه کنیم، البته حضور اعضای اتحادیه کشورمان در چین مورد نظر و استقبال چینی‌ها نیز قرار دارد. در جریان این تعاملات بی‌تردید فقط بحث تولید کتاب پیگیری نخواهد شد؛ بلکه می‌توان با توجه به سرآمدی چین و تنوع فنی در عرصه ارائه خدمات حوزه چاپ و نشر، کاغذ و دستگاه‌های چاپ، محور گفت‌و‌گو‌ها را گسترش داد. سرعت بالای چین در عرصه فناوری‌ دستگاه‌های چاپ و نشر مایه شگفتی است. موضوع دیگر، ارتباط نویسندگان دو کشور در قالب انجمن‌های علمی و ادبی‌ است. دیدار‌ها را می‌توان در قالب دیدار‌های سالانه برنامه‌ریزی کرد که نتیجه آن ایجاد توازن و در نهایت رشد است.

ظرفیت‌های دانشگاهی در چین فوق‌العاده بالاست. توجه به این ظرفیت‌ها و شکل‌گیری تعامل بین اتحادیه دانشگاهیان دو کشور که در تفاهم‌نامه همکاری 25 ساله نیز بدان اشاره شده است باید مورد  استفاده قرار گیرد. تجربه مسئولیت سرپرستی رایزنی علمی سفارت جمهوری اسلامی ایران علاوه‌بر رایزنی فرهنگی و تعامل با استادان دانشگاه‌های چین بهره‌خوبی در پی داشته است. یکی از مصادیق قابل توجه تعامل فرهنگی این دو کشور، حضور چین به‌عنوان مهمان ویژه با 230 پدید‌آور، ناشر و چهره فرهنگی در سی‌و‌دومین دوره نمایشگاه بین‌المللی کتاب تهران بود؛ همچنین حضور ایران به همین عنوان در بیست‌و‌چهارمین دوره نمایشگاه بین‌المللی کتاب پکن.
 
با توجه به ظرفیت‌های قابل‌توجه چین، تلاش می‌کنم زمینه‌های فرهنگی در حوزه نشر بین ایران و چین چند برابر افزایش پیدا کند. همچینن پیوند ایجاد شده بین استادان دانشگاه چین و ایران و ناشران خصوصی کشورمان با ناشران چینی را از طریق رایزنی فرهنگی ایران تقویت کنم. براساس همکاری‌های انجام شده مقرر است، با توجه به بودجه اختصاصی دولت چین که برای ترجمه آثار استادان دانشگاه چین به زبان‌های مختلف، مجموعه آثار برخی استادان دانشگاه چین برای ترجمه به زبان‌های مختلف در ایران منتشر شود. اگر شیوع ویروس کرونا نبود برنامه‌های زیادی برای انجام و تقویت این تعامل وجود داشت.
   
به نقش بخش خصوصی و به‌ویژه اتحادیه ناشران و کتابفروشان اشاره کردید. به نظر شما با توجه به نقایصی که در شکل‌گیری یک جریان حرفه‌ای نشر، ازجمله تشکیل اتحادیه کشوری و یا پیوستن به کپی‌رایت همچنان در کشور وجود دارد، چطور می‌توانیم در جریان تعاملات بین‌المللی کتاب‌محور با چین از موضع ضعف وارد نشویم و به اصطلاح حرفی برای گفتن داشته باشیم؟
چین به‌عنوان دومین قدرت اقتصادی دنیا شناخته می‌شود و آمار‌ها نشان می‌دهد این کشور می‌رود تا به نخستین قدرت اقتصادی جهان تبدیل شود؛ بنابراین بسیاری از کشور‌های دنیا خواستار همکاری متعدد با چین هستند. فکر می‌کنم برای رسیدن به نقطه مطلوب و تحقق قابل قبول اهداف در قالب تفاهم‌نامه همکاری 25 ساله، نیاز داریم وضعیت وضعیت فعلی صنعت نشر ایران را ارزیابی کنیم. آیا قوانین موجود فرصت همکاری را به ما می‌دهد؟ و آیا این قوانین سلبی هستند یا ایجابی؟

تشکیل کمیته تخصصی به‌ویژه با مشارکت اهالی فن برای تعیین اهداف فرهنگی و کتابی تفاهم‌نامه همکاری 25 ساله ضروری است. مقدمات این کار را می‌توان از موسسه خانه کتاب و ادبیات ایران به‌عنوان یکی از نهاد‌های زیر‌مجموعه وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی و متولی بسیاری از جوایز تخصصی حوزه کتاب، آغاز کرد. در قالب این کمیته، موضوعات مختلف به بحث گذشته شود، از‌جمله اینکه چه قوانین باز‌دارنده‌ای وجود دارد و به چه قوانینی برای سرعت بخشیدن به جریان تعاملات نیاز داریم. پیشنهادات اهل فن در این کارگروه بررسی و مکانیزم‌ها برای فعالیت برتر ارائه شود. تصور می‌کنم در شرایط کنونی به نگاه نو، تخصصی، بلند‌‌مدت در قالب نقشه راه در حوزه نشر نیاز داریم؛ البته نه فقط در تعامل با چین.   

می‌دانیم ناشران ایرانی با بسیاری از کشور‌های همسایه همکاری و در‌آمد خوبی هم دارند. به‌عنوان مثال، ایران هنوز به کنوانسیون جهانی برن نپیوسته است و با این وجود، بسیاری از کشور‌های همسایه که نیاز به برخی کتاب‌های ایرانی دارندريال حاضرند رایت کتاب‌های مورد نیاز خود را با صرف هزینه‌های بالا خریداری کنند. اغلب ناشران با رویکرد سود اقتصادی به این جریان نگاه می‌کنند؛ در‌حالی‌که با برنامه‌ریزی بلند‌مدت، شناسایی و تجمیع نیاز‌ بازار‌های بالقوه‌ نشر کشور‌های مختلف، این تعاملات نظم و سیاق مناسبی می‌گیرد.

پیگیری‌های فراوانی برای تقویت تعاملات براساس اشتراکات از‌جمله در زمینه بر‌پایی نمایشگاه در زمینه‌های مختلف، کتاب و نشر، موزه‌ و صنایع‌دستی، سینما همچنین موسیقی انجام می‌شود. جایگاه سینمای ایران در چند سال اخیر در چین رشد قابل‌توجهی پیدا کرده و بازار اقتصاد فرهنگی بسیار خوبی در این زمینه برای ایران شکل گرفته؛ چراکه دریافت اسکار  برای هر کشوری به معنای سرآمدی هنری است. چین می‌داند سینمای ایران نه‌تنها در آسیا، بلکه در سطح جهان حرف برای گفتن دارد و در این زمینه سرمایه‌گذاری می‌کند. زمینه برای تعاملات فرهنگی از سوی چینی‌‌ها وجود دارد، ما نیز نیازمند برنامه‌ریزی هستیم تا این جریان یک‌سویه نباشد و بتوانیم فعال ظاهر شویم.
 
ناشران چینی چه نگاهی به ظرفیت‌های بازار کتاب در ایران برای آثار پدیدآورندگان خود دارند؟
چین در حوزه فرهنگی، سرمایه‌گذاری قابل‌توجهی داشته است و به عرصه فرهنگ، نگاه اقتصادی ندارد؛ چراکه اقتصاد پویای این کشور به پدید‌آورندگان مجال حضور در بازار‌های جهانی را می‌دهد. بنابراین به نظر می‌رسد پیش ازآنکه به «برداشت اقتصادی» توجه کند به «انتقال فرهنگ» توجه دارد. تشکیل کمیته‌های علمی در دانشگاه‌های مختلف برای ترجمه آثار چینی به دیگر زبان‌ها، از‌جمله مصادیق توجه این کشور به مقوله انتقال فرهنگ است. پیش‌تر اشاره کردم که این استادان با ناشران و دولت قرار‌داد منعقد می‌کنند و کتاب‌ها با هزینه دولت و ناشران منتشر می‌شود. در این جریان میزان عواید فروش کتاب‌‌ها چندان با اهمیت نیست؛ بلکه رویکرد انتقال فرهنگ در اولویت قرار دارد. چینی‌ها پیش از آنکه به تعاملات کتاب‌محور در عرصه بین‌المللی به‌ فرصت اقتصادی نگاه کنند، به‌عنوان «بازار فرهنگی» نگاه می‌کنند که رویکرد قطعی آن‌ها است.

راه تبدیل شدن به قدرت جهانی از مسیر‌های متعددی عبور می‌کند و یکی از این مسیر‌ها، شناساندن و تزریق داشته‌های فرهنگی خود به دیگران است. این هدف صرفا با تکیه بر اقتصاد محقق نمی‌شود. هرچند که در جریان تعاملات اقتصادی چین کالا‌های فرهنگی هم به کشور‌های مختلف صادر کرده باشد اما چینی‌ها می‌دانند در سال‌های گذشته در این حوزه حضور قابل‌توجهی نداشته‌اند؛ بنابراین شاهد سرمایه‌گذاری‌های سنگین فرهنگی در این کشور هستیم. یکی از زمینه‌های قابل‌توجه سرمایه‌‌گذاری فرهنگی «راه ابریشم» است.

از‌جمله جریان‌های موثر بر انتقال و تقویت بنیان‌های فرهنگی که چین برنامه‌های بلند‌مدتی برای آن دارد، حضور دانشجویان خارجی است. نزدیک به 600 هزار نفر، دانشجوی خارجی در چین مشغول تحصیل‌اند. درصد قابل‌توجهی از این دانشجویان که زبان چینی فرا گرفته‌اند، بعد از بازگشت به کشور‌شان، به فعالیت‌های متنوع فرهنگی از‌جمله ترجمه اشتغال پیدا می‌کنند و جریان انتقال فرهنگ چینی را نیز شکل می‌دهند.     
 
کتاب در چین چه جایگاهی دارد و نگاه ما به نشر چین باید چگونه باشد؟
امروزه در اغلب فروشگاه‌های پوشاک یا لوازم خانگی چین، کتاب‌فروشی‌‌ بسیار بزرگی وجود دارد تا کتاب‌دوستان برای خرید و یا مطالعه کتاب، دورهم جمع شوند. در این محیط، علاقه‌مندان به کتاب می‌توانند برای صرف نوشیدنی و یا گفت‌و‌گو‌های فرهنگی کنار هم جمع شوند. حضور در این کتاب‌فروشی‌‌ها  لذت‌بخش و نشانه توجه به کتاب و کتاب‌خوانی است.

میزان علاقه چینی‌‌ها به کتاب موجب شد، حتی سال گذشته با  وجود همه‌گیری کرونا، نمایشگاه کتاب پکن با ابتکارات بسیار قابل‌توجه برپا شود. در این نمایشگاه امکان گفت‌و‌گو‌های مشترک برای تبادل رایت کتاب و عرضه کتاب بین ناشران حاضر فراهم شده بود. می‌دانید که برخی ناشران چینی دارای رتبه سوم جهانی هستند.

در چین مقوله زبان‌آموزی و توجه به زبان‌‌های مختلف دنیا از اهمیت ویژه‌ای برخوردار و کرسی زبان فارسی در 16 دانشگاه چین برپا است. علاقه‌مندان می‌توانند از مقطع کارشناسی تا دکتری در این رشته تحصیل کنند؛ بنابراین غایت این تربیت و توجه به زبان‌های مختلف، ترجمه و نشر کتاب خواهد بود. خوشبختانه تاریخ و فرهنگ تمدن ایرانی در بین فرهیختگان چینی از جایگاه ویژه‌‌ای برخوردار است. ادبیات معاصر ایران نیز در دهه‌های گذشته مورد توجه شده و برنامه‌‌های خوبی نیز در این حوزه در پیش داریم.

دانشگاه‌های چین به‌دلیل اقتصاد فربه و پویای این کشور، بودجه‌های قابل‌توجه دولتی را دریافت می‌کنند و تنها در یک موسسه پژوهشی و انتشاراتی که چندی پیش مذاکره داشتم اعلام شد، 2200 عنوان اثر درباره ویژگی‌های اقتصادی، فرهنگی و سیاسی کشور‌های مختلف از‌جمله ایران، در قالب مجموعه «کتاب آبی» منتشر کرده‌‌اند. مطالعات ایران‌شناسی برای تولید کتاب درباره کشورمان با مرکزیت بخش ایران‌شناسی دانشگاه استان یوآن چین انجام می‌شود و حداقل سالانه یک‌ عنوان کتاب درباره تغییرات و تحولات ایران در زمینه‌های اقتصادی، اجتماعی و فرهنگی برای دانشجویان و علاقه‌مندان منتشر می‌شود. بنابراین نبض کتاب در چین خوب می‌زند.