به گزارش خبرنگار خبرگزاری کتاب ایران (ایبنا) در آذربایجان‌شرقی، مرکز اسناد و کتابخانه ملی شمال غرب کشور یکی از مراکز مهم نگهداری اسناد تاریخی در این منطقه از کشور محسوب می‌شود. این مرکز در خانه تاریخی اردوبادی تبریز که به ثبت ملی نیز رسیده است، واقع شده است؛ اما به گفته «غلامعلی پاشازاده» رئیس این مرکز، مکان فعلی برای نگهداری اسناد تاریخی، مکان چندان مناسبی نیست. گفت‌وگوی ما با رئیس مرکز اسناد و کتابخانه ملی شمال غرب کشور در ادامه از نظر مخاطبان می‌گذرد.
شما بارها این قضیه را مطرح کرده‌اید که خانه اردوبادی، مکان فعلی مرکز اسناد و کتابخانه ملی شمال غرب، پاسخگوی نیازهای مجموعه نیست. در این زمینه بیشتر توضیح می‌دهید؟
مشکل اصلی ما در این مرکز در ابتدا کمبود فضا برای نگهداری اسناد است. متاسفانه فضای موجود در مجموعه امکان نگهداری ۳۰ میلیون برگ سند را ندارد، برای همین یک سالن دیگر نیز در اختیار داریم اما آن سالن نیز جوابگوی نگهداری اسناد نیست. مشکل بعدی ما نبود فضای مناسب برای نگهداری اصولی اسناد و نسخ تاریخی است، الان هر دو مکان فعلی از هیچ نظری، استانداردهای لازم برای نگهداری اسناد تاریخی را ندارند و در صورت بروز یک زلزله سنگین یا آبگرفتگی و حوادث دیگر، تمامی عکس‌ها و آرشیو اسنادی ما که دارای ارزش بسیاری هستند، از بین خواهند رفت.
خانه اردوبادی، ساختمان فعلی مرکز مربوط به دوره رضا شاه است و در سال ۱۳۰۴ ساخته شده است. البته این بنا خوشبختانه به ثبت ملی رسیده است، اما دیگر استحکام لازم را ندارد و جای مناسبی برای آرشیو اسناد نیست.
متراژ مرکز اسناد و کتابخانه ملی شمال غرب کشور چقدر است و چه مقدار فضا برای نگهداری اسناد نیاز است؟
مساحت کلی خانه اردوبادی 1924 مترمربع و مساحت ساختمان اداری آن 984 مترمربع در سه طبقه است. یک سالن حدود 1600 مترمربعی هم برای نگهداری اسناد در اختیار داریم، اما آنچه در حال حاضر ضرورت دارد، وجود مکانی حداقل 3000 متری برای نگهداری اسناد و امور اداری و گالری است. البته مسئولین از جمله استاندار آذربایجان‌شرقی و شهردار تبریز وعده‌هایی برای تامین مکان مناسب به ما داده‌اند که امیدواریم به‌زودی محقق شود. اکنون در بسیاری از استان‌ها علاوه بر مراکز نگهداری اسناد، گالری‌هایی به شکل موزه تشکیل شده است تا اسناد در معرض دید عموم قرار بگیرند، از جمله در خراسان، همدان، گیلان، فارس و حتی مراکز تازه تاسیسی مثل قزوین، اما در مرکز مدیریت شمالغرب که اولین مرکز مدیریت استانی است، ما هنوز چنین امکانی نداریم. شهر تبریز با قدمت زیاد تاریخی قطعاً پتانسیل لازم برای این کار را دارد و اگر چنین کاری انجام نشود، جفا در حق تبریز است. ما از نظر مادی و معنوی پشتوانه لازم برای راه‌اندازی گالری و احداث موزه را دارا هستیم و تنها مسئولان باید اراده کنند.
اگر روزی گالری یا موزه‌ای در تبریز احداث شود، علاوه بر اسناد چه چیزهای دیگری برای عرضه وجود دارد؟
علاوه بر اسناد، ما در مرکز نقشه‌های تاریخی مهم، تعدادی اثر هنری، خط‌های نوشتاری منحصر به فرد، تذهیب‌ها، سکه‌های تاریخی و مهرهای دوره‌های مختلف را داریم که اگر در معرض تماشا قرار بگیرند، چه بسا ایده‌هایی برای تحقیق به وجود بیاورند.
در رابطه با سابقه فعالیت مرکز اسناد شمالغرب و فعالیت‌های صورت گرفته در این مرکز توضیح بدهید.
فعالیت‌های آرشیوی در کشور ما به معنای رسمی تاریخچه بلند بالایی ندارد. از سال ۱۳۴۹ آرشیو ملی در ایران تشکیل شده و مرکز مدیریت شمال غرب نیز از حدود ۳۰ سال پیش فعالیت خود را آغاز کرده است. به عبارتی تبریز اولین مدیریت استانی در کل کشور را دارا است. فعالیت‌های مرکز در دو بخش اسناد و کتابخانه انجام می‌شود. در حوزه اسناد اصلی‌ترین مسئولیت ما گردآوری اسناد مختلف تاریخی چه در دست افراد و خاندان‌ها و چه اسناد اداری است تا در اختیار محققان قرار دهیم. همانطور که می‌دانید خاندان‌ها در دوره‌های مختلف تاریخی اسنادی را در اختیار دارند که یا به صورت اهدای سند به مرکز واگذرا می‌کنند که در این صورت با ذکر نام خانواده‌ها و اهدای لوح قدردانی از آنها تشکر می‌شود اما تعداد دیگری مایل به فروش اسناد خود هستند و در این صورت اسناد بعد از کارشناسی قیمت‌گذاری و خریداری می‌شود. یکسری از اسناد نیز در دست خانواده‌ها است که به مرور زمان آسیب دیده‌اند و این افراد می‌توانند با مراجعه به مرکز به‌صورت رایگان از خدمات مرمت اسناد کاغذی بهره‌مند شوند. در این هنگام ما با اجازه این خانواده‌ها از روی سند اسکن تهیه کرده، در آرشیو خود نگهداری می‌کنیم و اصل سند را به صاحبانش بازمی‌گردانیم.
با این حال بخش مهمی از اسناد موجود در مجموعه اسناد اداری هستند. ادارات بعد از مدتی به این نتیجه می‌رسند که تعدادی از اسناد دیگر کارایی روزانه یا بلندمدت ندارند بنابراین آنها را از بخش بایگانی به قسمت بایگانی راکد انتقال می‌دهند. بعد از آن کارشناسان مرکز به ارزیابی اسناد پرداخته و اسناد ارزشمند را به اینجا منتقل می‌کنند، سپس پروسه فهرست‌نویسی اسناد آغاز می‌شود. هر سند در وهله اول در اتاق تخلیه بدون اکسیژن قرار می‌گیرد تا هر چه قارچ و انگل دارد، طی چند روز از بین بروند، سپس مرحله ضدعفونی شیمیایی صورت می‌گیرد و در نهایت کارشناسان اقدام به فهرست‌نویسی، مشخص کردن موضوع، عنوان، محتوا و کلیدواژه اسناد می‌کنند. اطلاعات بعد از اسکن وارد سایت می‌شود تا در دسترس علاقمندان قرار بگیرد. پژوهشگران می‌توانند با جستجو در سایت سازمان اسناد ملی ببینند سند مورد نظرشان در کدام یکی از مراکز مدیریت استانی قرار دارد و سپس اقدام به دریافت آن بکنند، البته در حال حاضر سندها تنها به‌صورت حضوری در اختیار محققان قرار می‌گیرد اما در نظر داریم نسخه الکترونیکی اسناد را هم تهیه و در دسترس قرار دهیم.
محتوای بیشتر اسناد در چه زمینه‌ای است؟
بیشتر اسناد موجود در مجموعه اداری هستند. قدیمی‌ترین سند یک مبایعه‌نامه مربوط به دوره شاه طهماسب صفوی است. همچنین اسناد جدیدی نیز از جمله اسناد مربوط به دوران دفاع مقدس یا اسناد مربوط به حوادث طبیعی از جمله زلزله میانه و حتی اسناد مربوط به ویروس کووید ۱۹ نیز در حال جمع‌آوری و نگهداری است.
چه تعداد نسخ خطی یا کتاب نفیس در این مرکز نگهداری می‌شود؟
در رابطه با کتاب‌ها و نسخ خطی باید بگویم متاسفانه نسخ خطی چندانی در اختیار نداریم، چند مورد نسخه خطی قرآنی و متون دینی به صورت اهدایی به مجموعه داده شده است و چند مورد نیز کتاب‌های تاریخی مربوط به دوره مشروطه در دست داریم. در حال حاضر بیش از ۱۰۰ جلد کتاب چاپ سنگی، نسخ خطی و کتاب‌های نفیس در مجموعه داریم. همچنین ما در این مجموعه کتابخانه و قرائت‌خانه کوچکی با بیش از شش هزار جلد کتاب داریم و سعی کرده‌ایم کتاب‌های مربوط به تاریخ تبریز را در آنجا گردآوری کنیم تا دانشجویان و محققان بتوانند از آنها استفاده کنند.
اشاره کردید که 30 میلیون برگ سند در این مرکز وجود دارد، چه تعداد از این اسناد فهرست‌نویسی شده‌اند؟
در حال حاضر در مرکز شمال غرب حدود ۳۰ میلیون برگ سند وجود دارد که از این تعداد سه الی چهار میلیون برگ سند بازسازی و فهرست‌نویسی شده است و بقیه هنوز وارد پروسه فهرست‌نویسی نشده‌اند.
دلیل اینکه بسیاری از اسناد تاکنون فهرست‌نویسی نشده‌اند، چیست؟
در این مرکز علاوه بر کمبود امکانات و فضای فیزیکی، ما پرسنل ماهر به اندازه کافی نداریم و تنها چهار نفر کارشناس مشغول فهرست‌نویسی اسناد هستند، به همین دلیل تعداد زیادی از اسناد ما هنوز مورد بررسی قرار نگرفته است. البته در برنامه داریم تا اطلاعات کلی پرونده‌ها به‌صورت الکترونیکی تهیه شود و سپس فرایند پرداخت به جزئیات به مرور زمان تکمیل شوند. ما اکنون در مورد ۲۶ میلیون سند اطلاعات خاصی نداریم.
برخی از مراکز و اشخاص اقدام به مرمت و خرید اسناد تاریخی از افراد می‌کنند، آیا نظارتی روی این مراکز و افراد وجود دارد؟
از نظر قانونی هر فرد و مرکزی می‌تواند اسناد تاریخی را خریداری کرده و حتی مرمت و نگهداری کند، اما این مرکز، مرمت اسناد را به صورت رایگان انجام می‌دهد. در واقع ما نمی‌توانیم دخالتی در این موارد داشته باشیم، البته مقداری هم تقصیر ماست که نتوانسته‌ایم در این زمینه به حد کافی اطلاع‌رسانی و تبلیغ کنیم تا مردم اسناد خود را تحویل مرکز اسناد بدهند، نه افراد و کلسکیون‌دارها.
در جایی از صحبت‌های خود گفتید قدیمی‌ترین سند موجود در مرکز مربوط به دوره صفوی است. یعنی از دوره‌های تاریخی قبل از این دوره (صفوی)، در اینجا سندی در دست نیست؟
ببینید، آرشیو ملی در طول تاریخ ایران چندان اهمیتی نداشته است ما از دوران صفویه افشاریه و زندیه اسناد بسیار ناچیزی در دست داریم و بیشتر اسناد موجود از دوره قاجار به بعد جمع آوری و نگهداری شده است.
چرا؟
یکی از دلایل این امر شاید عدم ثبات حاکمیتی در ایران است که دوره سلطنت حاکمان کوتاه بوده است. همانطور که وقتی حکومت‌های ایران را با حکومت عثمانی مقایسه می‌کنیم، می‌بینیم که عثمانی‌ها حکومتی ۶۰۰ ساله داشتند و نقش ثبات حاکمیتی زمانی مشخص می‌شود که بدانیم ترکیه در حال حاضر دارای میلیون‌ها برگ سند تاریخی است.
شما بارها این قضیه را مطرح کرده‌اید که خانه اردوبادی، مکان فعلی مرکز اسناد و کتابخانه ملی شمال غرب، پاسخگوی نیازهای مجموعه نیست. در این زمینه بیشتر توضیح می‌دهید؟
مشکل اصلی ما در این مرکز در ابتدا کمبود فضا برای نگهداری اسناد است. متاسفانه فضای موجود در مجموعه امکان نگهداری ۳۰ میلیون برگ سند را ندارد، برای همین یک سالن دیگر نیز در اختیار داریم اما آن سالن نیز جوابگوی نگهداری اسناد نیست. مشکل بعدی ما نبود فضای مناسب برای نگهداری اصولی اسناد و نسخ تاریخی است، الان هر دو مکان فعلی از هیچ نظری، استانداردهای لازم برای نگهداری اسناد تاریخی را ندارند و در صورت بروز یک زلزله سنگین یا آبگرفتگی و حوادث دیگر، تمامی عکس‌ها و آرشیو اسنادی ما که دارای ارزش بسیاری هستند، از بین خواهند رفت.
خانه اردوبادی، ساختمان فعلی مرکز مربوط به دوره رضا شاه است و در سال ۱۳۰۴ ساخته شده است. البته این بنا خوشبختانه به ثبت ملی رسیده است، اما دیگر استحکام لازم را ندارد و جای مناسبی برای آرشیو اسناد نیست.
متراژ مرکز اسناد و کتابخانه ملی شمال غرب کشور چقدر است و چه مقدار فضا برای نگهداری اسناد نیاز است؟
مساحت کلی خانه اردوبادی 1924 مترمربع و مساحت ساختمان اداری آن 984 مترمربع در سه طبقه است. یک سالن حدود 1600 مترمربعی هم برای نگهداری اسناد در اختیار داریم، اما آنچه در حال حاضر ضرورت دارد، وجود مکانی حداقل 3000 متری برای نگهداری اسناد و امور اداری و گالری است. البته مسئولین از جمله استاندار آذربایجان‌شرقی و شهردار تبریز وعده‌هایی برای تامین مکان مناسب به ما داده‌اند که امیدواریم به‌زودی محقق شود. اکنون در بسیاری از استان‌ها علاوه بر مراکز نگهداری اسناد، گالری‌هایی به شکل موزه تشکیل شده است تا اسناد در معرض دید عموم قرار بگیرند، از جمله در خراسان، همدان، گیلان، فارس و حتی مراکز تازه تاسیسی مثل قزوین، اما در مرکز مدیریت شمالغرب که اولین مرکز مدیریت استانی است، ما هنوز چنین امکانی نداریم. شهر تبریز با قدمت زیاد تاریخی قطعاً پتانسیل لازم برای این کار را دارد و اگر چنین کاری انجام نشود، جفا در حق تبریز است. ما از نظر مادی و معنوی پشتوانه لازم برای راه‌اندازی گالری و احداث موزه را دارا هستیم و تنها مسئولان باید اراده کنند.
اگر روزی گالری یا موزه‌ای در تبریز احداث شود، علاوه بر اسناد چه چیزهای دیگری برای عرضه وجود دارد؟
علاوه بر اسناد، ما در مرکز نقشه‌های تاریخی مهم، تعدادی اثر هنری، خط‌های نوشتاری منحصر به فرد، تذهیب‌ها، سکه‌های تاریخی و مهرهای دوره‌های مختلف را داریم که اگر در معرض تماشا قرار بگیرند، چه بسا ایده‌هایی برای تحقیق به وجود بیاورند.
در رابطه با سابقه فعالیت مرکز اسناد شمالغرب و فعالیت‌های صورت گرفته در این مرکز توضیح بدهید.
فعالیت‌های آرشیوی در کشور ما به معنای رسمی تاریخچه بلند بالایی ندارد. از سال ۱۳۴۹ آرشیو ملی در ایران تشکیل شده و مرکز مدیریت شمال غرب نیز از حدود ۳۰ سال پیش فعالیت خود را آغاز کرده است. به عبارتی تبریز اولین مدیریت استانی در کل کشور را دارا است. فعالیت‌های مرکز در دو بخش اسناد و کتابخانه انجام می‌شود. در حوزه اسناد اصلی‌ترین مسئولیت ما گردآوری اسناد مختلف تاریخی چه در دست افراد و خاندان‌ها و چه اسناد اداری است تا در اختیار محققان قرار دهیم. همانطور که می‌دانید خاندان‌ها در دوره‌های مختلف تاریخی اسنادی را در اختیار دارند که یا به صورت اهدای سند به مرکز واگذرا می‌کنند که در این صورت با ذکر نام خانواده‌ها و اهدای لوح قدردانی از آنها تشکر می‌شود اما تعداد دیگری مایل به فروش اسناد خود هستند و در این صورت اسناد بعد از کارشناسی قیمت‌گذاری و خریداری می‌شود. یکسری از اسناد نیز در دست خانواده‌ها است که به مرور زمان آسیب دیده‌اند و این افراد می‌توانند با مراجعه به مرکز به‌صورت رایگان از خدمات مرمت اسناد کاغذی بهره‌مند شوند. در این هنگام ما با اجازه این خانواده‌ها از روی سند اسکن تهیه کرده، در آرشیو خود نگهداری می‌کنیم و اصل سند را به صاحبانش بازمی‌گردانیم.
با این حال بخش مهمی از اسناد موجود در مجموعه اسناد اداری هستند. ادارات بعد از مدتی به این نتیجه می‌رسند که تعدادی از اسناد دیگر کارایی روزانه یا بلندمدت ندارند بنابراین آنها را از بخش بایگانی به قسمت بایگانی راکد انتقال می‌دهند. بعد از آن کارشناسان مرکز به ارزیابی اسناد پرداخته و اسناد ارزشمند را به اینجا منتقل می‌کنند، سپس پروسه فهرست‌نویسی اسناد آغاز می‌شود. هر سند در وهله اول در اتاق تخلیه بدون اکسیژن قرار می‌گیرد تا هر چه قارچ و انگل دارد، طی چند روز از بین بروند، سپس مرحله ضدعفونی شیمیایی صورت می‌گیرد و در نهایت کارشناسان اقدام به فهرست‌نویسی، مشخص کردن موضوع، عنوان، محتوا و کلیدواژه اسناد می‌کنند. اطلاعات بعد از اسکن وارد سایت می‌شود تا در دسترس علاقمندان قرار بگیرد. پژوهشگران می‌توانند با جستجو در سایت سازمان اسناد ملی ببینند سند مورد نظرشان در کدام یکی از مراکز مدیریت استانی قرار دارد و سپس اقدام به دریافت آن بکنند، البته در حال حاضر سندها تنها به‌صورت حضوری در اختیار محققان قرار می‌گیرد اما در نظر داریم نسخه الکترونیکی اسناد را هم تهیه و در دسترس قرار دهیم.
محتوای بیشتر اسناد در چه زمینه‌ای است؟
بیشتر اسناد موجود در مجموعه اداری هستند. قدیمی‌ترین سند یک مبایعه‌نامه مربوط به دوره شاه طهماسب صفوی است. همچنین اسناد جدیدی نیز از جمله اسناد مربوط به دوران دفاع مقدس یا اسناد مربوط به حوادث طبیعی از جمله زلزله میانه و حتی اسناد مربوط به ویروس کووید ۱۹ نیز در حال جمع‌آوری و نگهداری است.
چه تعداد نسخ خطی یا کتاب نفیس در این مرکز نگهداری می‌شود؟
در رابطه با کتاب‌ها و نسخ خطی باید بگویم متاسفانه نسخ خطی چندانی در اختیار نداریم، چند مورد نسخه خطی قرآنی و متون دینی به صورت اهدایی به مجموعه داده شده است و چند مورد نیز کتاب‌های تاریخی مربوط به دوره مشروطه در دست داریم. در حال حاضر بیش از ۱۰۰ جلد کتاب چاپ سنگی، نسخ خطی و کتاب‌های نفیس در مجموعه داریم. همچنین ما در این مجموعه کتابخانه و قرائت‌خانه کوچکی با بیش از شش هزار جلد کتاب داریم و سعی کرده‌ایم کتاب‌های مربوط به تاریخ تبریز را در آنجا گردآوری کنیم تا دانشجویان و محققان بتوانند از آنها استفاده کنند.
اشاره کردید که 30 میلیون برگ سند در این مرکز وجود دارد، چه تعداد از این اسناد فهرست‌نویسی شده‌اند؟
در حال حاضر در مرکز شمال غرب حدود ۳۰ میلیون برگ سند وجود دارد که از این تعداد سه الی چهار میلیون برگ سند بازسازی و فهرست‌نویسی شده است و بقیه هنوز وارد پروسه فهرست‌نویسی نشده‌اند.
دلیل اینکه بسیاری از اسناد تاکنون فهرست‌نویسی نشده‌اند، چیست؟
در این مرکز علاوه بر کمبود امکانات و فضای فیزیکی، ما پرسنل ماهر به اندازه کافی نداریم و تنها چهار نفر کارشناس مشغول فهرست‌نویسی اسناد هستند، به همین دلیل تعداد زیادی از اسناد ما هنوز مورد بررسی قرار نگرفته است. البته در برنامه داریم تا اطلاعات کلی پرونده‌ها به‌صورت الکترونیکی تهیه شود و سپس فرایند پرداخت به جزئیات به مرور زمان تکمیل شوند. ما اکنون در مورد ۲۶ میلیون سند اطلاعات خاصی نداریم.
برخی از مراکز و اشخاص اقدام به مرمت و خرید اسناد تاریخی از افراد می‌کنند، آیا نظارتی روی این مراکز و افراد وجود دارد؟
از نظر قانونی هر فرد و مرکزی می‌تواند اسناد تاریخی را خریداری کرده و حتی مرمت و نگهداری کند، اما این مرکز، مرمت اسناد را به صورت رایگان انجام می‌دهد. در واقع ما نمی‌توانیم دخالتی در این موارد داشته باشیم، البته مقداری هم تقصیر ماست که نتوانسته‌ایم در این زمینه به حد کافی اطلاع‌رسانی و تبلیغ کنیم تا مردم اسناد خود را تحویل مرکز اسناد بدهند، نه افراد و کلسکیون‌دارها.
در جایی از صحبت‌های خود گفتید قدیمی‌ترین سند موجود در مرکز مربوط به دوره صفوی است. یعنی از دوره‌های تاریخی قبل از این دوره (صفوی)، در اینجا سندی در دست نیست؟
ببینید، آرشیو ملی در طول تاریخ ایران چندان اهمیتی نداشته است ما از دوران صفویه افشاریه و زندیه اسناد بسیار ناچیزی در دست داریم و بیشتر اسناد موجود از دوره قاجار به بعد جمع آوری و نگهداری شده است.
چرا؟
یکی از دلایل این امر شاید عدم ثبات حاکمیتی در ایران است که دوره سلطنت حاکمان کوتاه بوده است. همانطور که وقتی حکومت‌های ایران را با حکومت عثمانی مقایسه می‌کنیم، می‌بینیم که عثمانی‌ها حکومتی ۶۰۰ ساله داشتند و نقش ثبات حاکمیتی زمانی مشخص می‌شود که بدانیم ترکیه در حال حاضر دارای میلیون‌ها برگ سند تاریخی است.
نظر شما