به گزارش خبرگزاری کتاب ایران (ایبنا)، طرح گنج‌مان طرحی مشترک میان سازمان اسناد و کتابخانه‌ ملی ایران و پلتفرم‌های تامین مالی جمعی است که با نظارت بنیاد حامیان اسناد و کتابخانه‌ ملی ایران، از آغاز سال 1400، برای تامین مالی جمعی برای خرید نسخ خطی کشور به راه افتاده‌است. این برنامه به‌دنبال آن است تا در گام نخست با مشارکت شرکت یکتا ققنوس پارس، زیرساخت مشارکت مردم دغدغه‌مند فرهنگی کشورمان را در امر خیرانه خرید جمعی نسخ خطی دعوت کند تا تحولی در حوزه حمایت از میراث مستند با ابزارهای فناورانه ایجاد کند.
 
به گفته مظفر پاسدارشیرازی، معاون توسعه مدیریت و منابع انسانی سازمان اسناد و کتابخانه ملی ایران، طرح گنجمان برای تامین بودجه خرید میراث مستندی که ارزیابی و قیمت‌گذاری شده‌است، از مردم کمک می‌گیرد؛ یعنی مردم خُرد‌خُرد کمک می‌کنند تا از میراث مستند حفاظت شود.
 
منظور از «میراث مستند» در طرح گنج‌مان چیست و چرا این میراث نیاز به حمایت دارد؟
میراث مستند، شامل نسخ خطی و اسناد تاریخی است، وظیفه گرآوری آن‌ها اعم از کتاب‌های چاپی، و خطی و اسنادی متعلق به ایرانیان خارج از کشور، برعهده سازمان اسناد و کتابخانه ملی است.

قانون واسپاری پشتیبان کتاب‌های چاپی است. اسنادی که در دولت تولید می‌شود، توسط قانون اسناد ملی پشتیبانی می‌شوند. این در حالی است که برای نسخ خطی و اسناد تاریخی که قدمت بیشتری دارند و منحصر به فرد هستند، قوانین پشتوانه‌ای نداریم تا بتوانیم آن‌ها را گردآوری، در شان میراثی در سازمان اسناد ملی از آن‌ها حفاظت کنیم و در شان کتابخانه‌ای آن‌ها را در اختیار مخاطبان قرار بدهیم.

میراث مستند با اشیا تاریخی تفاوت دارند، این که هرگونه خرید و فروش، خروج از کشور و مالکیت آن، ممنوع است؛ زیرا متعلق به ملت ایران و به نمایندگی از ملت ایران متعلق به وزارت میراث فرهنگی است؛ اما نسخ خطی و اسناد تاریخی حتی اگر سن و سال بیشتری از اشیا تاریخی داشته‌باشند، شامل این قانون نمی‌شوند؛ زیرا در هر صورت نه تنها در ایران؛ بلکه حتی در خارج از ایران میراث مستند، میراثی است که مالکیت خصوصی روی آن‌ها به رسمیت شناخته‌شده‌ و مالک آن فردی است که سند را در اختیار دارد.
 
از چه راه‌هایی میراث مستند مورد حفاظت و نگهداری قرار می‌گیرد؟
یکی از راه‌های حفاظت از میراث مستند این است که مالک خصوصی این میراث با کتابخانه ملی در تعامل باشد. می‌توان او را به فروش دعوت، با بودجه دولتی یا غیردولتی این اسناد را تهیه و از آن‌ها حفاظت کرد. اما بودجه دولتی محدود است و تلاش می‌کنیم روش‌های دیگری را طراحی کنیم و به اجرا بگذاریم تا سایر مردم عزیز هم به کمک بیایند و بتوانیم این ماموریت را بهتر از گذشته انجام بدهیم.

یکی از راه‌ها این است که خیرین و شرکت‌های بزرگ و کوچک را براساس مسئولیت اجتماعی دعوت به همکاری کنیم، تا خرید بخشی از میراث مستند را برعهده بگیرند. راه دیگر این است که تامین مالی جمع کنیم. طرح گنج‌مان همین رویکرد را دارد، یعنی برای تامین بودجه خرید میراث مستندی که ارزیابی و قیمت‌گذاری شده‌است، از مردم کمک می‌گیرد. مردم خُرد خُرد کمک می‌کنند تا بتوانیم این میراث مستند را حفظ کنیم.

در گام دوم تلاش داریم اگر بتوانیم مالک میراث مستند را به اهدا دعوت کنیم، اگر مالک دغدغه‌های ملی و رسالت فرهنگی داشته‌باشد، می‌توان او را ترغیب کرد تا وظیفه‌ای را که برعهده دارد، با اهدای میراث به کتابخانه انجام بدهد.

اگر مالک راضی نمی‌شود نسخه میراث مستند را به کتابخانه ملی بدهد، رضایت او را برای در اختیار قراردادن نسخه دیجیتالی به‌دست می‌آوریم. در این وادی با یکی از بانک‌ها رایزنی می‌کنیم که میراث مستند را به عنوان وام قبول کند و در ازای آن، نسخه دیجیتال میراث مستند را اهدایی بگیریم.

گام دیگر این است که اگر کسی شرایط مناسبی برای نگهداری میراث مستند نداشته‌باشد، به رسم امانت آن را در مخازن کتابخانه ملی نگهداری و حفاظت کنیم  و در اختیار مردم  قرار بدهیم. همچنین اگر فردی می‌خواهد اثرش دارای شناسنامه بشود، بتوانیم شناسنامه‌ای برای او صادر کنیم و در ازای آن، نسخه دیجیتالی را از مالک بگیریم.
 
میراث مستند در دست چه گروه‌هایی قرار دارد؟
نسخ خطی و اسناد تاریخی را می‌توان در چهار گروه دسته‌بندی کرد. یکی میراث مستندی که در کتابخانه یا موزه‌ای نگهداری می‌شود. این میراث مستند سلامت است و خیلی از این کتابخانه‌ها نسخه دیجیتال را هم در اختیار مخاطب قرار دادند. در نتیجه امکان پژوهش بر روی آن‌ها وجود دارد. البته یک قسمت از مستندات را به دلایلی که خودشان در نظر دارند، دجیتالی نمی‌کنند.

قسمت دیگر میراث مستند در کشورمان در موزه و کتابخانه‌ها به خوبی حفاظت می‌شود. برای برخی از آن‌ها سرویس‌دهی هم می‌شود. باید توجه داشت که در موزه‌ها به میراث مستند بیشتر به عنوان شی توجه می‌شود و به همین دلیل موزه‌ها سرویس‌دهی پژوهشگرانه ندارند. به هر تقدیر خیالمان راحت است که در موزه‌ها از اسناد به خوبی حفاظت می‌شود. البته اینجا هم بخشی از میراث مستند سرویس‌دهی نمی‌شود که با آن چالش کوچکی داریم.

دو دسته دیگر میراث مستند در حوزه جغرافیایی ایران داریم، در دسته اول این میراث در قالب ارث به خاندانی رسیده‌است که چندان از ارزش معنوی و مادی آن با خبر نیستند. تلاش می‌کنیم در پروژه‌هایی مانند امانت‌سپاری وثیقه‌سپاری ارزش مادی و معنوی میراث مستند را به مردم گوشزد و آن‌ها را ترغیب کنیم تا اگر شرایط مناسب برای نگهداری از این میراث ندارند، حتی اگر در اثر شرایط بد، میراث دچار آسیب شدند، آن‌ها را به کتابخانه ملی اهدا بکنند.

دسته آخر آن دسته از میراث مستند است که به مالکی رسیده که ارزش مادی آن را شناخته‌است و شاید در ذهن دارد که به کشورهای دیگر با قیمت بالاتر بفروشد. این افراد بیشتر نگاه کالایی و مادی به میراث دارند. سعی می‌کنیم با طرح‌هایی مانند گنج‌مان و طرح و فعالیت‌هایی که بنیاد حامیان کتابخانه ملی انجام می‌دهد، این دسته را هم به همکاری ترغیب کنیم.
 
آیا تخمینی از تعداد مستندات تاریخی که دست مردم است، دارید؟
اطلاعات مربوط به دسته اول و دومِ مستندات در سال گذشته در قالب سامانه فهرستگان نسخ خطی در سامانه حافظه ملی ایرانیان جمع‌آوری و با حضور معاون اول محترم رئیس جمهور رونمایی شد. این اطلاعات به صورت رایگان در اختیار مخاطبین قرارگرفته‌است. تقریبا فهرست ۶۵۰ هزار عنوان نسخ خطی در این فهرستگان موجود است. درباره نسخ خطی دیگر که در کتابخانه‌ها و موزه‌های ایران و کشورهای دیگر است، قابلیت جست‌وجو وجود دارد و می‌توانیم متوجه شویم در هر شهر، منطقه و کتابخانه‌ای چه تعداد نسخ خطی فارسی وجوددارد.

درباره تعداد و وضعیت دو دسته دیگر هیچ‌کس اطلاعی ندارد. اگر مسئولی برای این دو گروه عددی اعلام کند، فقط تخمین او از تعداد خواهدبود. امیدواریم با برگزاری این پروژه‌ها جامعه را نسبت به ارزش نسخ خطی حساس کنیم. مثال می‌زنم؛ با فعالیت‌های اجتماعی و رسانه‌ای که دستگاه‌های مختلف انجام دادند، حساسیت جامعه در حوزه محیط زیست بالا رفت. امیدواریم با حمایت بنیاد حامیان اسناد کتابخانه ملی، این گفتمان ترویج پیداکند و بتوانیم جامعه را نسبت به میراث مستند حساس و دغدغه‌مند کنیم. اگر مردم نسبت به یوز ایرانی حساس شدند، می‌توانند نسبت به میراثی که به سادگی در چمدان از کشور خارج می‌شود، دغدغه‌مند باشند.

کتابخانه ملی برنامه‌‌های دیگری در همین حوزه مانند طرح حافظ که بحث وثیقه‌سپاری است و همچنین رونمایی از تندیس یادمان اهداگران کتابخانه ملی درنظر دارد. از این یادمان که ساخته و اهدا شده توسط پرویز تناولی است، پنجم خرداد رونمایی خواهدشد.