در این نشست عباس پناهی، عضو هیئت علمی دانشگاه گیلان، ابوالفضل حسن‌آبادی، مدیر مرکز نسخ خطی آستان قدس رضوی، و محمدرضا ابوئی مهریزی، عضو هیئت علمی دانشگاه اهل بیت حضور داشتند و درباره این کتاب سخن گفتند. مدیریت این نشست نیز به عهده دکتر فاطمه احمدوند بود.
کتاب «منشآت» خان احمد گیلانی، با تصحیح عباس پناهی، به عنوان سیصد و شصت و سومین اثر از آثار مؤسسه پژوهشی میراث مکتوب به‌تازگی روانه بازار نشر شده است. عباس پناهی، مصحح «منشآت» خان احمد گیلانی، این اثر را به دلیل دربرداشتن نامه‌ها و فرامین با محتوای اجتماعی، فرهنگی و حتی اقتصادی و هنری، گنجینه‌ای ارزشمند از دوره پایانی حکومت امیران کیایی دانست و آن را مأخذی برای شناخت اوضاع فکری و دینی گیلان سده دهم و یازدهم هجری قمری قلمداد کرد.
پناهی در این نشست با اشاره به اینکه شروع مطالعات صفویه به‌ویژه با تأمل بر گیلان بوده است، گفت: اساسا تاریخ گیلان از صفویه به بعد تحولات زیادی را به خودش دیده است و گیلانیان در تعمیم مذهب تشیع در ایران بسیار تاثیرگذار بوده‌اند.
وی افزود: جایگاه منشآت خان احمد گیلانی در مطالعات صفویه‌پژوهی یک کتاب تاریخی و عرفانی و ادبی نیست، بلکه مجموعه‌ای از همه این‌ها بوده است. گاهی بسیار در خوانش واژه‌ها با مشکل روبه‌رو می‌شدم. این کتاب در ظاهر نامه‌های خان احمد است؛ ولی حاصل نامه‌های رفت و برگشت خان احمد به رجال سیاسی، اقتصادی و ادبی و... است که حاوی نکات بسیار ارزشمندی در زمینه گویشی، اقتصادی و... در گیلان است.
پناهی ادامه داد: بسیاری از عادات، رفتارها و گویش مردم گیلان در این منشآت آورده شده است. در مجموع نکات بسیار مهمی وجود دارد، یکی از نکات برجسته کتاب این است که سیر فکری حاکمان گیلان در این منشآت نمود دارد که به نوعی سیر فکری مردم گیلان نیز بود. نکته بسیار جالب این است که حکومت کیایی یک حکومت ایدئولوژیک در گیلان بوده است.
عبدالفتاح فومنی می‌گوید: «زمانی که شاه عباس به حکومت می‌رسد، تمام باغ‌ها و بستان‌ها و کاخ‌ها را از بین می‌برد، کاخ‌ها در گیلان از چوب ساخته می‌شدند.» بعدها تجارت رونق گرفت. در یکی از نامه‌ها آمده است که خان احمد هشت کشتی داشت که بعدها این کشتی‌ها مصادره می‌شود.
پناهی با بیان اینکه این کتاب جامع‌ترین اثر از نامه‌های خان احمد است، گفت: در این کتاب آن تعداد از نامه‌هایی که در موزه ملک نگهداری می‌شود، با نسخه دانشگاه تهران مطابقت داده شده است. کتاب صرفا سیاسی نیست و دربردارنده تحولات اقتصادی، اجتماعی، فقهی، فرهنگی و... است. در نامه‌ای خان احمد از یک گلاب‌ساز اهل کاشان دعوت می‌کند تا برای آموزش گلابگیری به گیلان بیاید و در کل نکات بسیار مهمی را می‌توان از دل این منشآت استخراج کرد.
دوره صفوی از ثروتمندترین دوره‌های مکتوب ایران است
در ادامه ابوئی مهریزی، عضو هیات علمی دانشگاه اهل بیت با بیان اینکه منشآت از گونه‌های مهم ادبی است، گفت: به‌طور طبیعی منشآت مضمون نامه‌هایی است که مابین اشخاص رد و بدل شده است و حاوی نکات تاریخی، اقتصادی، فرهنگی، ادبی و... هستند.
وی افزود: در واقع باید اضافه کنیم در دوره پیش از عصر مغول و از دوره سلجوقی می‌توانیم این‌‌گونه نامه‌ها را مورد بررسی قرار بدهیم؛ اما در دوره صفوی شاهد نوع جدیدی از این آثار هستیم. دوره صفوی از ثروتمندترین دوره‌های مکتوب ایران است. دواوین شعرا، تذکره‌ها و... تحت تاثیر سبک‌های خاص این دوران پدید می‌آید و تولید این آثار در این دوره وسیع بوده است؛ زیرا در این دوره تداوم و رواج حوزه ادب فارسی به کمال و انتهای خویش می‌رسد و خلق آثاری مانند فرهنگ‌ها، لغت‌نامه‌ها و منشآت گسترش می‌یابد. منشآت خان احمد گیلانی دارای نکات قابل توجه‌ای است و وسعت ارتباطات او را خاطرنشان می‌سازد.
ابوئی مهریزی با بیان اینکه منشآت از نظر محتوا به سه دسته تقسیم می‌شوند، گفت: اول اینکه از نظر سیر تحولات فکری دوره خان احمد می‌توانیم از این نامه‌ها استفاده کنیم، البته در این زمینه مقالاتی نوشته شده است. دوم مربوط به مناسبات ایشان با صاحبان قدرت است؛ زیرا علاوه بر شاهان صفوی، شاهزاده‌های صفوی نیز با او نامه‌نگاری داشتند و بالعکس که این نکته به فهم اوضاع سیاسی آن دوره کمک بسیاری می‌کند.
دسته سوم نامه‌هایی است که با رجال علمی، ادبی و هنری رد و بدل شده است؛ زیرا خان احمد خود یک شخصیت ادبی بوده است. وی علاوه بر اینکه خود فعالیت ادبی داشته، با بسیاری از ادیبان و هنرمندان نیز ارتباط داشته است و همه این موارد در نامه‌ها به چشم می‌خورد. در بحث مذهب نیز خاندان کیامیرزائیان شیعه زیدی و در شمار مبلغان این مذهب در خطه گیلان بودند.
تاریخ محلی گیلان یکی از بهترین تاریخ‌هاست
در ادامه حسن‌آبادی، مدیر مرکز نسخ خطی آستان قدس رضوی با بیان اینکه این کتاب یک مقدمه علمی دارد که تکمیل‌کننده داده‌های کتاب است، گفت: هم نویسنده به کار وارد بوده و هم ناشری که کتاب را چاپ کرده است. منشآت صفوی یک تفاوت نسبت به دوره قبل دارد که در نوع خودش جالب است، تعداد منشآت این دوره نسبت به دوره قبل کمتر است و ارزش ادبی کمتری هم دارد؛ ولی به کار بردن کلمه منشآت یک اصطلاح پذیرفته شده است؛ اما دقیق و علمی نیست.
نکته دیگر اینکه منشآت از نظر محتوایی کمتر مورد توجه مورخان قرار گرفته است و در کل استناد به منشآت کم است. در مقدمه هیچ اشاره‌ای به اینکه این نامه‌ها چه ارزشی دارد، نشده است. دیگر اینکه ضروری است به این نکته دقت شود که معمولا محتوای منشآت بستگی دارد به فردی که ایجادکننده نامه است و فردی که نویسنده نامه است.
وی افزود: این کتاب منشا مشخصی دارد نسبت به بقیه منشآت دوره صفویه، با توجه به اینکه در این دوره منشآت یک محتوای باارزش تاریخی است؛ ولی سند نیست. به لحاظ اهمیت تاریخی بستگی به این دارد که کاتب چقدر محتوای اصلی را منتقل کرده است. در مجموع محتوای منشآت باید با صبر بیشتری مطالعه شود. مثلا بحث مذهب خان احمد که مطرح شده است نمی‌توانیم صددرصد بیان کنیم و در نقل از منشآت باید دقت بیشتری داشته باشیم.
مدیر مرکز نسخ خطی آستان قدس رضوی با بیان اینکه تاریخ محلی گیلان در این دوره یکی از بهترین تاریخ‌هاست، افزود: در آثار دیگری نیز در مورد این دوره زمانی گیلان هست که اگر کنار هم گذاشته شود، تاریخ مستندتری می‌توان ارائه داد و محتوایی که در این کتاب آورده شده را با محتوایی دیگر که در جاهای دیگر آورده شده می‌توان مقایسه کرد.
حسن‌آبادی همچنین گفت: این کتاب یک کتاب شسته و رُفته است برای پژوهش و از لحاظ نسخه‌شناسی نسخه‌ای اقدم است. بهترین نسخه در دسترسی است که می‌تواند مورد استفاده پژوهشگران قرار بگیرد و به دلیل تنوع زیادی که دارد، به کار بردن کلمه منشآت در مورد آن شاید خیلی درست نباشد. همچنین این کتاب از نظر پرداختن به تاریخ غیررسمی بسیار اهمیت دارد. در ذیل سندشناسی نیز واجد ارزش است.
مدیر مرکز نسخ خطی آستان قدس رضوی افزود: مورخان کمتر به این نکته که ساختار نامه و لحن نامه چگونه است، پرداخته‌اند. می‌توان با تکیه بر این کتاب نوع رابطه خان احمد را با شاه‌عباس مشخص کرد و در آخر اینکه این کتاب می‌تواند مورد توجه گیلان‌پژوهان قرار بگیرد و نگاه انتقادی به این مسئله که مورخان محلی در مورد منابع اصلی کمتر کار می‌کنند و بیشتر کارها بر منابع چاپ‌شده انجام گرفته است.
نظر شما