به گزارش خبرگزاری کتاب ایران (ایبنا) ویبنار نگاهی به نسخه‌های خطی «خاوران‌نامه» که شرح داستان‌های حماسی ـ مذهبی از ایران قرن نهم هجری قمری به سبک شاهنامه است، چهارشنبه ۱۲ آبان‌ماه برگزار شد.
 
نسرین مرجانی، رئیس بخش خطى کتابخانه كاخ گلستان، مویا کری، موزه‌دار آثار هنری اسلامی موزه چستربیتی دوبلین، کریستین رزبیرز، مینیاتوریست و علی بوذری، عضو هیات علمی دانشکده هنر دانشگاه تهران در این وبینار سخنرانی کردند.
 
در ابتدا نسرین مرجانی، رئیس بخش خطى کتابخانه كاخ گلستان بیان کرد: نسخه خطی خاوران‌نامه یک منظومه حماسی دینی است که ابن حسام خوسفی در 22 هزار و پانصد بیت آن را سروده که مربوط به جنگ‌‌آوری‌های حضرت علی (ع) است و در زمان ابن حسام کتابت شد و شش سال پس از او نگارگری آن توسط فرهاد نقاش -به سبک ترکمانان شیراز- این نگاره‌ها طراحی شده است.

رئیس بخش خطى کتابخانه كاخ گلستان ادامه داد: نسخه خطی «خاوران‌نامه» از موزه میرعماد به کتابخانه سلطنتی کاخ گلستان منتقل شد در شرایط عالی با کنترل دما و رطوبت نگهداری شد و در مجموعه ما 290 صفحه و 155 نگاره را دارا هستیم. این صفحات به این شکل جدول کشی که چهار ستون داریم و در هر مصراع کتابت شده است.

او افزود: این نسخه نگارگری و تصویرگری شده و در شیراز نگهداری و در موزه هنرهای تزیینی نگهداری می‌شده است. در این موزه 115 نگاره داشته که 18 نگاره بعدها اضافه می‌شود. بعد از برچیده شدن موزه هنرهای تزیینی، این نسخه به موزه میرعماد و سپس کتابخانه سلطنتی کاخ گلستان آورده می‌شود.

رئیس بخش خطى کتابخانه كاخ گلستان ادامه داد: نگارگری این نسخه خطی جَنگ‌هایی است که حضرت علی (ع) به جنگ کفار می‌رود. در 155 نگاره 10 برگ هست که فرهاد تصویرگر آن را رقم زده است. آخرین برگ از نسخه خاوران‌نامه با برگ دیگری پوشانده شده و سال نسخه 854 هجری قمری در نسخه مشخص است.


سپس مویا کری، موزه‌دار آثار هنری اسلامی موزه چستربیتی دوبلین تصریح کرد: در زمان فعالیت مجموعه‌ای از نسخه‌های فارسی را گردآوری کردم که موضوعات علمی و ادبی را در برمی‌گیرد. بنابراین از مجموعه آثار فارسی مبتنی بر هنر خوشنوسی، نقاشی، تذهیب و تصحیح است. این مجموعه درک واقعی از هنر کتاب‌آرایی را به ما می‌دهد.

وی افزود: در مجموعه موزه چستربیتی 350 اثر از آثار هنری از ایران از شهرهای شیراز، اصفهان، تبریز، مشهد و بسیاری دیگر گردآوری شده و متعلق به کشورهای همسایه ایران است که شامل ازبکستان، افغانستان، عراق و البته هند می‌شود. موضوعات آثار ادبیات، معنویات و علم را دربرمی‌گیرد. این مجموعه درکی از هویت هنر ایرانی را به ما می‌دهد. ما در این موزه کتاب‌ها را بررسی می‌کنیم و درهم تنیده شدن تاریخ را در کتاب‌ها و متون تولیدشده نظاره‌گر هستیم.

او ادامه داد: داستان‌های «خاوران‌نامه» گیرا است و آنچه از این نقاشی‌ها به دست می‌آید حماسه، ماجراجویی و قهرمانی بزرگ است که دنیا را به ما نشان می‌دهند. این نقاشی‌ها در سال 1477 تصویر شده‌اند. ممکن است در شیراز طراحی شده باشد اما این یک نظریه است و ما دقیق آن را نمی‌دانیم. بیشتر نگاره‌ها را فرهاد نقاشی کرده و همچنین کاخ‌ها را به ما نشان می‌دهد.


موزه چستربیتی دوبلین

به گفته مویاکری «خاوران‌نامه» برخلاف شاهنامه _ که حماسه بزرگ ایرانیان است _ درباره پنج قهرمان دنیای تشیع است. برای درک شخصیت ابن حسام و بخش مهمی از فضای آن را می‌توانیم از طریق خاوران‌نامه متوجه شویم.

سپس کریستین رزبیرز، درباره نسخه خاوران نامه افزود: من به «خاوران‌نامه» از منظر مواد به‌کار رفته در ساخت آن نگاه می‌کنم. اینجا در چستریبتی برای ما رعایت و شرایط نگهداری نسخه‌ها حائز اهمیت است. بنابراین ما از طریق مواد غیرتهاجمی از آن‌ها نگهداری می‌کنیم. در سراسر اثر خاوران‌نامه و مشاهده اوراق، رنگدانه‌های متنوعی را می‌بینیم و برخی صفحات امضا دارند. در برخی از اوراق‌ امضاها از بین رفته‌اند. فلزاتی مانند طلا و نقر در سراسر این اثر موثر هستند. طلا به صورت صیقلی و به جهت برجسته‌نمایی به کار رفته است. در همان صفحه جزییات در حاشیه بالایی نقش شده است.


در پایان این وبینار علی بوذری عضو هیات علمی دانشکده هنر دانشگاه تهران نیز در معرفی و اهمیت نسخه خطی خاوران‌نامه بیان کرد: در این گفتار به این موضوع می‌پردازم که نسخه خاوران‌نامه را چگونه می‌توان به عنوان یک نسخه خطی مادر در قرن نهم در شیراز برشمرد. مواد بسیار زیادی را به عنوان دلایل اهمیت این نسخه می‌توان گفت که یکی از آ‌ن‌ها تعداد محدود نسخه‌های خطی خاوران‌نامه در کل دنیاست. درحالی‌که از متون شاهنامه و کلیات گلستان سعدی در کارگاه‌های کتاب‌سازی نسخه‌های خطی متعددی دیده می‌شود؛ ولی از متن خاوران‌نامه نسخه‌های معدودی می‌بینیم.  

بوذری افزود: در دوره قاجاری داستان خاوران‌نامه بازنویسی شده و در کتاب‌های چاپ سنگی به طبع رسیده که از لحاظ نفاست قابل مقایسه با نسخه‌های خطی نیست. یکی از مهم‌ترین دلایل تحول نگارگری در نگاره‌های این نسخه است. نگاره‌هایی در موزه چستر نگهداری می‌شود. اهمیت این رقم‌ها زمانی معلوم می‌شود که ما بدانیم در هیچ کدام از نسخه‌های مصور در اواخر قرن نهم و اوایل قرن دهم تهیه شده‌اند رقم ندارند.

این پژوهشگر در مقایسه خاوران‌نامه و شاهنامه گفت: شباهت بی‌نظیری میان نگاره‌های این دو اثر وجود دارد و نسخه خاوران‌نامه توسط نگارگری به نام فرهاد تصویر شده است و این استنباط را داشته‌ باشیم نگاره‌های شاهنامه که در کتابخانه‌ بریتانیا وجود دارد توسط این نگارگر مصور شده است و نگاره‌های این شاهنامه را می‌توان به فرهاد منصوب کرد.

وی افزود: یکی از موارد شباهت کلی بین نگاره‌ها نشان می‌دهد ترکیب‌بندی نگاره‌ها است. دو نگاره مربوط به صحنه رزم است در کنار هم قرار گرفته و شباهت بین پوشش اسب‌ها و موقعیت قرار گرفتن سربازها بسیار مشابه است. از لحاظ ترکیب‌بندی جزئیات را می‌توانیم ببینیم.

نسخه خاوران‌نامه در پژوهش‌های مربوط در نگارگری می‌تواند کمک کند به نسخه‌هایی که به این نسخه شباهت دارند را به فرهاد منصوب کنیم و هر چقدر ما از طریق شباهت‌ها و تطابق‌ها نسخه‌های بیشتری را به فرهاد منصوب کنیم طبیعتا می‌توانیم تصویر بهتری از آثار این هنرمند را ترسیم کنیم.