وی اضافه کرد: خواندن کتابهای عامیانه و تبدیل شدن فرهنگ فولکلور و شفاهی به فرهنگی که بتواند اشارات ادبی را بفهمد، خوب است؛ اما این حوزه، نه حوزه اصلی کتاب، که یکی از حواشی جریان علمی جدید است؛ بنابراین بیم آن میرود که این جریان حاشیهای در اردبیل بهعنوان مصداق کتابخوانی تعبیر شود و تزئین فرهنگ مطالعه جای مناسبات اساسی آن را بگیرد.
به گفته زینالی، یکی از زیربناهای توسعه، تبدیلشدن فرهنگ فولکلور به فرهنگ مکتوب است، چراکه فرهنگ مکتوب میتواند حافظه را ماندگار کند و تجربهها را تاریخی کند اما این در صورتی ممکن است که بتواند بهجای جریان مخاطبمحور، تولید محور هم باشد و بهصورت دقیقتر باید گفت که فرهنگ فولکلور با کثرت مطالعه به فرهنگ مکتوب تبدیل نمیشود مگر اینکه نویسندگانی بومی بتوانند در این میدان بدرخشند و برای نوشتن و تغییر اجتماعی نیازمند دانش خلاقانه و آگاهی انتقادی هستند.
این مؤلف و نویسنده اردبیلی اضافه کرد: در این منطقه، تا بوده فرهنگ شفاهی بوده و تغییرات فرهنگی و سیاسی در طول تاریخ هزار ساله قبل بهکُندی صورت گرفته است؛ از سویی، تحت تأثیر فرهنگهای جهانی تولید کاغذ و قلم، جریان ادبی جدید، جریانی مکتوب بوده که در برابر جریان شفاهی قد علم کرده اما مهمتر از جریان مکتوب ظاهری که به جهت اقبال عامه با شعر و قصه خودنمایی میکند، جریان ادبیات دانشگاهی است، چراکه جریان ادبیات دانشگاهی شامل علوم جدید و کتابخانههای تخصصی است که میتواند خردورزی و روشهای مهارتی تولید و معیشت را هم دگرگون کند.
زینالی تشریح کرد: وقتی فرهنگ فولکلور که شامل تجربیات بومی کشاورزی و تولید سنتی است تغییر میکند، نیازمند ارتقای نوع تولید و مهارتهای اجتماعی و اقتصادی است و از این رو نیازمند جریانهای ادبی - علمی جدید یا همان ادبیات دانشگاهی است، پس میدان ادبی جدید، در برابر شعر شفاهی و قوالی و دانش سینهبهسینه که هم اکنون در کارگاههای سنتی و حتی کارخانههای ما رایج است، میدانی است که جوهر اصلی آن خردورزی جدید و دانش مهارت صنعتی مدرن و از حواشی آن، فراغتهای ادبی این سنخ از شهرنشینان است که خود را در مطالعات عامه مردم از تجربههای روز که با رمان و اشعار موج جدید خودنمایی میکند، نشان میدهد.
کانون اندیشه باید به دانشگاه منتقل شود
این نویسنده اردبیلی بیان کرد: توسعه و تحول علمی و راهاندازی جریان ادبیات دانشگاهی در دو گعده اساسی کلاسها و کتابخانهها صورتگرفته است که کلاسها مکانهای معاشرت قدما و متأخران و آموزش سینهبهسینه بوده ولی کتابها وسیله ارتباط علمی دور و نزدیک است؛ لذا در دانشگاههای کهن مانند گندی شاپور و اسکندریه و حتی دربار و کاخ پادشاهان (مثل کاخ آپادانا) کتابخانههای مهم وجود داشتهاند؛ در نتیجه، این دانشگاهها به سبب وجود کتابخانه به کانونهای مطالعه و اندیشهورزی تبدیل شده و در تمدن ایرانی و اسلامی مؤثر افتادهاند.
وی با بیان اینکه یکی از محورهای اساسی مکالمه اندیشمندان در دوره رنسانس کتاب بوده و بعد از این تحولات است که به قول «فرانک فوردی» نویسنده کتاب «قدرت خواندن از سقراط تا سارتر»، با توسعه چاپ خواندن رمان و قصه هم عمومی میشود؛ اضافه کرد: ادبیات، ذوقورزی و لذت ذهنی مدرن در برابر نشئگی بهعنوان لذت بدنی و سنتی قد علم میکند، اما نهضت واقعی موقعی است که در جدال اندیشه میان آئینهای فکری پروتستانیسم علیه کاتولیک، خواندن کتاب میان اعضای این دو آئین داغ شده و به شکلگیری دوره روشنگری میانجامد.
به گفته زینالی، در ایران نیز این نوع جنبش فکری و اجتماعی را متأثر از کتاب و کتابخانههای دانشگاههای پیشرفته میبینیم، دوره مشروطه و دورهای که جدال اندیشه در ایران شکل میگیرد و مطهری و شریعتی به نقادی ادبیات مذهبی رایج میپردازند.
وی ادامه داد: همانطور که کلیسا و شورشیان علیه آن به جدال فکری مبتنی بر کتاب مقدس و برداشتهای متعارض مؤمنان به خواندن کتاب کمک میکند، در ایران نیز این موج حول مساجد آن روزگار و حسینیه ارشاد شکل میگیرد؛ به همین جهت ما میبینیم که در اوایل انقلاب که این نوع نگرش به کتاب وجود داشته، بسیاری به جمعآوری آثار مطهری و شریعتی پرداخته و در اردبیل در مسجد اعظم کتابخانه مهمی تأسیس میشود.
این پژوهشگر اردبیلی افزود: وقتی دانشگاهها راه میافتند و حتی درون آن مساجد زیباتر هم احداث میشود، به نظر میرسد که کانون اندیشه باید به دانشگاه منتقل شده و میدان ادبی «ادبیات دانشگاهی» تأسیس شود، اما با وجود این که بخش زیادی از اعتبارات مالی مردم استان اردبیل بهخصوص در دانشگاههای دولتی صرف شده، با وجود تأثیر ضعیف آن در تغییر تکنولوژی و صنعتیسازی کشاورزی، یا پرورش پزشکی و رونق مطب -که مدل جدیدی از پزشکی حکیمخانهای است- روش مدرن طبابت و صنعت و همچنین نهضتهای فکری و نقادی در اردبیل شکل نمیگیرد که علت آن این بوده که گرچه در این دانشگاهها کلاس درس بهعنوان ساختار اساسی دانشگاه شکلگرفته است، اما کتابخانه و جنبش فکری و اندیشه متعارض، به آن صورت که در جهان توسعهیافته آغاز میشود، رونق نگرفته است.
زینالی بیان کرد: کتابخانهها در طول تاریخ بخشی از حواشی معابد و مساجد و دانشگاههای اسلامی و ایرانی بودهاند و لذا در شکلگیری تکنیک پزشکی و فلسفه اسلامی تأثیر بسیار داشتهاند.
این نویسنده اردبیلی ادامه داد: اگرچه در سالهای گذشته کتابخانهها و پایگاههای حول مساجد تأسیس شدهاند، بهزعم این که مساجد زیادی ساخته و در شکلگیری آئینهای مذهبی مؤثر بودهاند اما همین هم بیشتر جنبه فولکلور و شفاهی داشته و با وجود این که اردبیل فرهنگ خاص مذهبی دارد، برای خود کتابخانهٔ ویژهای در دانشگاه و مساجد نداشته است درحالیکه در اردبیل پژوهشگران مذهبی بزرگی مانند اصغری نیاری و نورانی تقی دیزج صاحب آثار و بخشی از تاریخ اندیشه این منطقه بودهاند و متأسفانه آثارشان تجدید چاپ نشده و در این کتابخانهها نمایه و موردمطالعه واقع نمیشود.
کتابخانهها باید به مراکز فرهنگی تبدیل شوند
وی گفت: بر اساس دیدهها و بررسیهایی که داشتهام، میتوانم بگویم ادبیات عامهپسند که در تولید کتاب مذهبی رخنه کرده، در سالهای اخیر توانسته است بخش زیادی از کتابهای تزئینی کتابخانههای استان را تسخیر کند و این کتابها که هیچ سودی در اندیشه و تولید علم ندارند، بخش زیادی از کتابخانهها را اشغال میکنند؛ درحالیکه مراد از کتابخانههای بزرگ دانشگاههای اسلامی و ایرانی و کتابخانههای امروزی غربی که قاپ توسعه را از جهانیان ربودهاند، نه خریدن و انباشتن کتابهای عامهپسند داستانی و تخیلی که تولیدات علمی مادر و پژوهشنامههای سراسر جهان و جذب دانشجویان نخبه از سراسر جهان و بهکارگیری آنان در یافتن پرسشهای اساسی خود است.
این نویسنده اردبیلی افزود: کتاب عامهپسند آئینهای عمومی کتاب را در اختیار گرفته است، چادرهای حراج کتابهای بنجل و دون عامهپسند توسط مقامات بازدید شده و نویسنده عامهپسند با ظاهری فریبا به مجالس گشایش ما میآید و متبرک میشود؛ درحالیکه اساتیدی مانند استاد عطاری زبانشناس و مترجم والامقام که یکعمر برای تولید فرهنگ زحمت کشیدهاند، در خانههایشان در کنج انزوا روزگار میگذرانند؛ این چه آیینی است که مصداق این شعر است «روی دریا خس نشیند زیر دریا گوهر است»؟
زینالی با بیان اینکه کتاب وسیله هدایت انبیا اولوالعزم و کتابخانه، در حاشیه معابد، نشان از قدرت آئینهای مذهبی و اثرگذاری آن در تمدن اسلامی و ایرانی بوده است، تشریح کرد: جهان غرب نیز از قبال تأسیس دانشگاه در کلیساهای خود و انباشتن دانش، رو بهسوی تغییرات اساسی در فرهنگ خود آوردهاند؛ اما اینها وقتی شکوفا شده است که کتابها و کتابخانهها توانستهاند در پژوهش دانشمندان و رونق اندیشه آنان مؤثر بوده و به شکلگیری جنبشهای علمی کمک کرده باشند، چیزی که ما بهجای آن، از سویی به کلاس و مکالمه از یاد رفتنی استاد و دانشجو بسنده کرده و از سوی دیگر تأثیرات فرعی ادبیات دانشگاهی را در فرهنگ عامه تقدس بخشیده و امری عرفی که بیشتر لذت ادبی و البته انتقال تجربههای عمومی هستند را جایگزین محور اساسی توسعه و دانش کردهایم.
این پژوهشگر و نویسنده اردبیلی اظهار کرد: برای پرسیدن از این که چرا توسعه اقتصادی مؤثر و جنبشی فکری اصیلی در اردبیل وجود ندارد و ادوات کشاورزی آن تغییر چندانی نیافته و اسراف آب و منابع باتوجهبه تغییرات وسیع جهانی صورت میگیرد، به کمپینهای عمومی نپیوندید؛ بلکه به سراغ کتابخانه دانشگاهها (بهویژه مخزن) و حمایت عموم مردم از کتابخانههای عمومی شهرستانها و محلات برویم و ببینیم چه ارجوقربی دارند؟
پژوهش با دانایی ارتباط نزدیکی دارد
پروانه رضاقلیزاده، مدیرکل کتابخانههای عمومی استان اردبیل نیز با بیان اینکه پژوهش با دانایی ارتباط نزدیکی دارد، گفت: ارتباط با مخاطب و مراجعهکنندگان، برای کارکنان کتابخانههای عمومی یک اصل است و باید در این زمینه بیشازپیش تلاش شود.
وی با تأکید بر اینکه وظایف سنگینی در قبال مراجعهکنندگان داریم و باید خدمات کتابخانهها را به آنها معرفی کنیم، تصریح کرد: کتابخانهها باید به معنای واقعی کلمه به مراکز فرهنگی و اطلاعرسانی تبدیل شوند و در این زمینه کتابدارها میتوانند نقش مثمر ثمری ایفا کنند.
گزارش از: توحید مهدوی
نظر شما