خبرگزاری کتاب ایران (ایبنا) در قم - مصطفی سلیمانی: اکبر هاشمی بهرمانی، زاده سوم شهریور 1313 در رفسنجان کرمان است. وی مشهور به علی‌اکبر هاشمی رفسنجانی، روحانی سیاستمدار ایرانی است. هاشمی نخستین رئیس مجلس شورای اسلامی و چهارمین رئیس جمهوری ایران در دو دوره پیاپی بین سال‌های 1368 تا 1376 بوده و به عنوان یکی از پرنفوذترین شخصیت‌های سیاسی جمهوری اسلامی شناخته می‌شود. او در همه ادوار مجلس خبرگان رهبری نماینده بوده و از سال 1386 تا 1390 دومین رییس این مجلس بوده است.
آیت‌الله هاشمی رفسنجانی در کنار فعالیت‌های سیاسی خود همواره در زمینه نگارشِ خاطرات و کتاب هم فعال بود، به‌طوری‌که آثار مکتوبِ متعددی نیز از خود به جای گذاشته است. یادداشت حاضر، مجموعه کتابشناسیِ این سیاستمدار ایرانی است که به مناسبت سالگرد رحلتش گردآوری شده است. در این نوشتار، مجموعه کتاب‌های تألیفی، خطبه‌ها و حتی سخنرانی‌های مکتوب‌شده ایشان، معرفی و شرح داده شده‌اند.
تفسیر راهنما
کتابی در تفسیر قرآن کریم، اثر اکبر هاشمی رفسنجانی، که نگارش آن پیش از انقلاب اسلامی ایران آغاز شده و بعدها توسط محققان و قرآن‌پژوهانِ مرکز فرهنگ و معارفِ قرآن، دفتر تبلیغات اسلامی قم و زیر نظر نویسنده ادامه یافته است. از ویژگی‌های این تفسیر، بهره‌مندی از کلیدواژه‌های موضوعی قرآن و برداشت‌های احتمالی در تفسیر به صورت طبقه‌بندی و تفکیک شده است. این تفسیر در سال 1372، کتابِ سال جمهوری اسلامی ایران شد.
هدف از نوشتن تفسیر راهنما، این بوده است كه تمامی موضوعات قرآنی - در حدّ توان - استخراج و به نظم خاصی در‌آید و سپس تمامی آن‌ها، نمایه‌گذاری، كدگذاری و فهرست‌بندی شود تا مُعجمی موضوعی از مطالب قرآنی تهیه و در نتیجه كمبودها و نواقص معجم‌های لفظی جبران گردد؛ زیرا از آن‌جایی‌که معجمِ لفظی نمی‌تواند الفاظی نظیر: انسان، بشر، ناس و بنی‌آدم را در یك جا جمع كند - با این‌كه این الفاظ اگر مترادف هم نباشند، دارای اشتراک‌های زیادی هستند - امّا اگر معجمِ معنایی و محتوایی خوبی فراهم شود، توان چنین كاری را دارد و یكی از اهداف عمده تفسیر راهنما نیز همین بوده است.
نویسنده درباره آغاز نگارش تفسیر خود این‌طور نوشته است:
«در آن زندان با ناگواری‌هایش، به خاطر اُنس، اُلفت و پیوندی که با قرآن پیدا کرده بودم و شور و نشاطی که در خود احساس می‌کردم، روزی چند بار مضمون «این الملوک و ابناء الملوک» را بر قلب یا زبان می‌گذراندم. در مراحل نخستین، کتابِ تفسیر در اختیار نداشتم، ولی پس از مدتی به تفسیر مجمع البیان و بعد از سوره انفال، به تفسیر المیزان نیز دست یافتم. بعد از نماز صبح بلافاصله مشغول می‌شدم و تا نزدیک ظهر فقط به این کار می‌پرداختم. فقط برای صرف صبحانه و ورزش مختصر صبحگاهی و انجام نیازهای ضروری از کارم منفک می‌شدم، به جز روزهایی که مسئول کار زندان بودم و نظافت و ظرفشویی و سایر کارها وقتم را می‌گرفت. برای استفاده بیشتر از وقت و امکانات محدود زندان و تسهیل انتقال فیش‌ها به خارج، فیش‌ها، کوتاه، مختصر و اشاره‌ای و متراکم تهیه می‌شد و کار بدین منوال پیش می‌رفت. سرانجام دوران محکومیتم از 6 سال به سه سال کم شد و من تصمیم به خارج ساختن فیش‌ها گرفتم. کم کم ملاقات‌ها بر خلاف معمول، که از پشت شیشه با تلفن بود، حضوری انجام می‌گرفت و من در هر ملاقاتی با نگرانی و اضطراب یک یا چند دفتر را از زیر عبا به دست همسرم در زیر چادر می‌دادم و او با شجاعتِ مخصوص خود، خطر را می‌پذیرفت و از زندان بیرون می‌برد. حدود ده روز از سه سال محکومیتم مشمول عفو شد و پیش از پیروزی انقلاب آزاد شدم. مراحل بعدی تحقیق و تدوین این تفسیر در مراکز مختلفی بررسی و پیگیری شد و در نهایت به وسیله مرکز فرهنگ و معارف قرآن وابسته به دفتر تبلیغات اسلامی تکمیل شد.»
آزاداندیشیِ اسلامی و روشنفکری دینی
کتابی است از اکبر هاشمی رفسنجانی که گردآورنده آن یاسر هاشمی است و در 169 صفحه توسط انتشارات دفتر نشر معارف انقلاب در سال 1393 به چاپ رسیده است. مهم‌ترین سرمایه انسان برای ارتقا به جایگاه انسان، الگوی شایسته قرآنی، عقلی و فکر و هدایتِ الهی است. این سرمایه در وجود انسان‌ها به صورت استعداد و قابلیت نهفته وجود دارد. بهره‌گیری از این موهبت الهی، با راهنمایی عقل و وحی به عهده انسان گذاشته شده و عنصر اختیار و انتخاب، زمینه این مسئولیت است.
«آزاد‌اندیشی اسلامی و روشنفکری دینی»، چنان‌که نویسنده اذعان دارد، طرح‌هایی است در جهت تحول در نظام معرفتی فقهیِ متعارف، با تکیه بر تجربه عملی انقلاب اسلامی. اینکه آیت‌الله هاشمی رفسنجانی پس از نزدیک به سی سال حضور عملی در حکومت اسلامی، پیشنهاد‌هایی را برای حل مشکلات پیش رو مطرح می‌کنند و سعی دارند مبانی نظری پیشنهاد‌های خود را منقح کنند، امری قابل تحسین است. در این بین، باید گفت که پیشنهاد تشکیل شورای فقاهت و نظام اجتهاد متجزی، پیشنهادی است که می‌تواند نوید‌بخشِ گشایش پنجره‌های تازه، پیش‌روی فقه موجود باشد؛ پیشنهادی که باید سخت، جدی گرفته شود.
در آینه (چهار گفتوگوی صریح و صمیمی با آیت‌الله هاشمی رفسنجانی)
کتابی است از اکبر هاشمی رفسنجانی و غلامعلی رجایی (مصاحبه‌گر) که در 184 صفحه، توسط انتشارات کویر در سال 1395 به چاپ رسیده است. موضوع اصلی این کتاب، سیاستمداران است. کتابِ حاصل چهار گفتوگوی شفاهی غلامعلی رجایی، استاد دانشگاه در رشته تاریخ و مشاور آیت‌الله هاشمی رفسنجانی با وی است. پرسش‌های بی‌شمار و بسیار جزئیِ رجایی، کَند و کاوی تازه در زندگی شخصی آیت‌الله هاشمی است. این سؤال‌ها، صریح و مبتنی بر زوایای ناگفته یا کمتر گفته‌شده از هشت دهه زندگیِ خصوصی و مسئولیت‌های اجتماعیِ هاشمی رفسنجانی است. از آیت‌الله هاشمی در این مصاحبه‌ها درباره موضوعات مختلفی، اعم از تبار و خاندان، دوره نوجوانی، مهاجرت به قم، شرح یک روز کاری و یک روز تعطیل و برخی مطالب ویژه شخصی پرسیده شده است.
اسلام به روشنفکر دینی نشاط و سرزندگی می‌بخشد و او را در عمقِ وجدان متعهد می‌سازد، به اهداف و آرمان‌هایش تقدس می‌بخشد و او را از بی‌تفاوتی نسبت به حوادثِ اطراف خود و بی‌دردی نسبت به مشکلات جامعه رها می‌سازد. او را در مسیری از تکامل قرار می‌دهد که در هیچ حدی متوقف نمی‌گردد. مانع از خیانت و سقوط او می‌شود. از تضاد و لجاجت و تعصّب و تقلیدِ کور و خودخواهی و انحصارطلبی باز می‌دارد. به او هویت مستقل می‌دهد. از خودباختگی بازش می‌دارد. به او عزت نفس می‌بخشد و مانع از ذلّت‌پذیری و زبونی او می‌گردد. او را از یأس و ناامیدی محافظت می‌نماید و به او روحیه و قدرتِ تلاش و مبارزه و جهاد عطا می‌کند و رحمت و رأفت نسبت به انسان را در وجودش نهادینه می‌کند و پاسداری از حق و حقیقت و دوری از ریا و تزویر و حق‌پوشی به صورت ملکه‌ای بر رفتار و گفتارش سایه می‌گستراند.
انقلاب و پیروزی (مقطع سال 1357 و 1358)
در آینه (چهار گفت وگوی صریح و صمیمی با آیت‌الله هاشمی رفسنجانی) عنوان کتابی است از اکبر هاشمی رفسنجانی، که در 184 صفحه و توسط انتشارات کویر در سال 1395 به چاپ رسیده است. غلامعلی رجایی، مشاور آیت‌الله رفسنجانی در مجمع تشخیص مصلحت نظام، این کتاب را گردآوری کرده است و به دلیل برخی مسائل و شایعات به گفت‌وگو با رئیسِ مجمع تشخیص مصلحت نظام پرداخته و در گفت‌وگویی صریح و بی‌پرده درباره خانواده، درآمد، املاک و... او سخن به میان آورده است.
این کتاب، شرح کاملی از زندگینامه، وضعیت امکانات، دارایی و اموال خود و فرزندانش، همچنین مبتنی بر زوایای ناگفته یا کمتر گفته شده از هشت دهه زندگی خصوصی و مسئولیت‌های اجتماعی هاشمی رفسنجانی است. گفتوگوی نخست این کتاب، به جد و نیاکان، دوران خردسالی، محیط زندگی، نحوه درس خواندن، مهاجرت آیت‌الله هاشمی به قم و حضور در حوزه علمیه اشاره کرده است.
دوره نوجوانی و جوانی آیت‌الله که شامل دغدغه‌های دوره نوجوانی، نحوه آشنایی با امام خمینی (ره)، جوِّ بسته آن روزهای قم، سال‌های پر التهابِ دهه سی و مبارزات آن دوران، و نظر آیت‌الله العظمی بروجردی درباره سازمان است، که در بخش دوم کتاب گنجانده شده است. نکات جزئی درباره زندگی خصوصی آیت‌الله هاشمی رفسنجانی، علایق شخصی و برنامه‌هایش در یک روز کاری، بخشی از مطالب گفتوگوی سوم را در بر می‌گیرد.
در گفتوگوی چهارم، درباره تربیت فرزندان آیت‌الله هاشمی و مال و اموالی که به او، به ارث رسیده و اموالی که در تهران و شهرهای دیگر دارد، و در ادامه، از خاطرات مبارزه و زندان، تأسیس مدرسه رفاه، ورود امام خمینی(ره) به کشور و پیروزی انقلاب، دوران جنگ و طرح‌های نیمه‌تمام دوران ریاست جمهوری پرسیده شده است.
صبر و پیروزی (کارنامه و خاطرات هاشمی سال 1373)
عنوان کتابی است از اکبر هاشمی رفسنجانی، که در 840 صفحه و توسط انتشارات دفتر نشر معارف انقلاب در سال 1396 به چاپ رسیده است. این کتاب، کارنامه و خاطرات سال 1373 به اهتمام عماد هاشمی آماده شده و اولین کتاب خاطراتی است که بعد از رحلت آیت‌الله هاشمی رفسنجانی انتشار پیدا کرده است.
یاران امام خمینی؛ مردان تاریخ (خاطرات آیت‌الله هاشمی رفسنجانی)
عنوان کتابی است از اکبر هاشمی رفسنجانی، که در 224 صفحه و توسط انتشارات اطلاعات در سال 1395 به چاپ رسیده است. انقلاب اسلامی ایران به رهبری امام خمینی (ره) از بزرگ‌ترین اتفاقات تاریخ معاصر است. یكی از عوامل مؤثر در پیروزی نهضت اسلامی، وجود یاران فداكار و مجاهدی بود كه در دوران مبارزه با رژیم ستم شاهی، با اقتدا به امام خمینی (ره) حماسه تاریخی را رقم زدند و پیام‌ها و سخنان ایشان را به شهرها و روستاهای دور و نزدیك رساندند و در این راه، با تحمل شكنجه، زندان، تبعید و با نثار جان خویش، و شهادت مظلومانه، موجباتِ آگاهی و بصیرت مردم فهیم ایران را فراهم ساختند.
این كتاب از میان خاطرات و سخنان آیت‌الله هاشمی رفسنجانی درباره جمعی از ستارگان پرفروغ آسمان انقلاب اسلامی و رجال نامدار ایران است كه به رشته تحریر درآمده است. «آیت‌الله طالقانی»، «آیت‌الله شهید بهشتی»، «دكتر باهنر» و «آیت‌الله شهید مطهری» شخصیت‌هایی هستند كه در این كتاب بدان‌ها پرداخته شده است.
هاشمی در سال 88
کتاب «هاشمی در سال 88» گزارشی جامع از مواضع آیت‌الله هاشمی رفسنجانی از ابتدای فروردین 1388 تا پایان اسفندماه این سال است. این کتاب که به قلم حجت‌الإسلام رضا صنعتی نگاشته شده است، در خردادماه 1390 برای اخذ مجوز نشر به اداره فرهنگ و ارشاد اسلامی قم تحویل شد، اما متأسفانه دولت دهم به آن مجوز انتشار نداد، ولی با روی کار آمدن دولت تدبیر و امید، مجوز این کتاب در اسفندماه 1392 صادر شد. کتابِ مذکور، هم‌اکنون چاپ شده و آماده رونمایی در نمایشگاه بین‌المللی کتاب است.
کتاب در پنج بخش تنظیم شده است. بخش اول، به گزارش مواضع هاشمی در مرزبندی با دشمن و نفی اقدام‌های ساختارشکنانه اختصاص یافته است. بخش دوم به تبیین مواضع وی در برابر یک جریان از مجموعه جریان‌های اصول‌گرا اختصاص پیدا کرده است. در بخش سوم به هشدارهای هاشمی در سال 88 پرداخته شده است. بخش چهارم، راهکارهای وی برای برون‌رفت از وضعیت نامطلوب این سال را گزارش کرده است. و فصل پنجم نیز به گزارش چند چالش مرتبط با او (از جمله علت نگارش نامه به مقام معظم رهبری، پایان حضورش به عنوان امام‌جمعه موقت تهران، مسائل مرتبط با خانواده هاشمی و...) اختصاص یافته است.
هاشمی بدون روتوش
کتابی است که در 315 صفحه، توسط انتشارات روزنه در سال 1393 به چاپ رسیده است. این کتاب از اکبر هاشمی (مصاحبه‌شونده)، صادق زیباکلام (مصاحبه‌گر) و فرشته السادات اتفاق‌فر (مصاحبه‌گر) است. در کتاب «هاشمی بدون روتوش» که مجموعه مصاحبه‌های دکتر زیباکلام و یکی از شاگردان اوست، سؤال‌ها صریح و پاسخ‌ها به دور از کلی‌گویی هستند.
در معرفیِ این کتاب عنوان شده است:
این کتاب، نه بخشی از خاطرات آیتاللَّه هاشمى رفسنجانى، نه مصاحبه ایشان با مشارٌالیه و نه پرسشى از نظرات و دیدگاههاى ایشان، بلکه گفتوگوهایى صریح، رک و بىپرده با آقاى هاشمى رفسنجانى است. گفت‌و‌گوها، پیرامون انبوهى از پرسشها، شبهات، ابهامات و معماهایى پیرامون بسیارى از مسائل، تحولات، شایعات و وقایعى است که قبل و بعد از انقلاب اسلامىِ ایران به وقوع پیوسته است. پرسشهایى در خصوص گذشته آقاى هاشمى و خانوادهشان؛ اینکه ایشان اساساً چه کسى بودهاند، شایعاتى که در خصوص ثروت و فعالیتهاى تجارى منسوبین ایشان مطرح است، رابطه نزدیک و علاقه عجیب مرحوم امام خمینى به ایشان، مبارزات ایشان قبل از انقلاب، طرح مسئله ولایت فقیه پس از انقلاب، تداوم جنگ بعد از فتح خرمشهر، قتلهاى زنجیرهای، دوم خرداد و... .
کتاب به هیچ روى مدعىِ روشن شدنِ پاسخ همه پرسشها و ابهامات نیست، اما می‌تواند ادعا کند که براى نخستین بار، این مسائل را در فضایى صریح، بیتکلف و بالاتر از همه، صادقانه، با آقاى هاشمى مورد بحث و گفت‌وگو قرار داده است. ظرفیتِ آقاى هاشمى رفسنجانى در پذیرش و اجازه ورود به چنین گفتوگوهایى، اگر در میان مسئولینِ ارشد نظام در سه دهه گذشته بی‌نظیر نباشد، دستِکم، کمسابقه و کمنظیر است. مطالعه این کتاب، بدون تردید براى علاقهمندان به تحولّات سیاسى و اجتماعى ایران قبل و بالأخص بعد از پیروزى انقلاب مغتنم خواهد بود.
صلابت سازندگی (هاشمی رفسنجانی-کارنامه و خاطرات 1372)
عنوان کتابی است از اکبر هاشمی رفسنجانی، که در 800 صفحه و توسط انتشارات دفتر نشر معارف انقلاب در سال 1395 به چاپ رسیده است. چهار سال اول دولت که به کابینه «کار، بازسازی و سازندگی» شهرت یافت، در سال 1372 به پایان رسید و با رأی مردم، دوره دوم با شور و اشتیاق بیشتر، و تجربه‌ای که به دست آمده بود، شروع شد. آنچه در چهارسالِ اول دوره سازندگی، در زمینه تقویت بنیه اقتصادی و زیربنایی کشور انجام شد، در تاریخ ایران بی‌سابقه بود.
سازندگی و شکوفایی (کارنامه و خاطرات هاشمی رفسنجانی سال 1370)
عنوانِ کتابی است از اکبر هاشمی رفسنجانی، که در 800 صفحه و توسط انتشارات دفتر نشر معارف انقلاب در سال 1393 به چاپ رسیده است. یازدهمین کتاب مجموعه کارنامه و خاطراتِ آیت‌الله هاشمی رفسنجانی، با عنوان «سازندگی و شکوفایی»، مربوط به رویدادها و وقایع سال 1370 است.
رونق سازندگی (کارنامه و خاطرات هاشمی رفسنجانی سال 1371)
عنوان کتابی است از اکبر هاشمی رفسنجانی، که توسط انتشارات دفتر نشر معارف انقلاب در سال 1394 به چاپ رسیده است. فضای سیاسی کشور آرام است و خبری از بازارهای سیاه و چند نرخی بودن کالاها نیست. تورم و بیکاری از صدر مشکلات جامعه پایین کشیده شده و مردم در سراسر کشور، شاهد کارهای عمرانی و رشد تولید در سایه امنیت و آرامش و روابط عادی‌اند. امید به آینده‌ای تابناک در مردم مشهود است، و البته در آستانه برگزاری انتخاباتِ مجلس، فضای سیاسی کم کم به تب و تاب فرو می‌افتد.
اعتدال و پیروزی (کارنامه و خاطرات هاشمی رفسنجانی سال 1369)
عنوان کتابی است از اکبر هاشمی رفسنجانی، که در 800 صفحه و توسط انتشارات دفتر نشر معارف انقلاب در سال 1392 به چاپ رسیده است. در سایه راهنمایی قرآن، به این نتیجه رسیدم که بعد از عقاید صحیح، محور رفتارِ درست انسان‌ها «اعتدال» است. و همه ادیان آسمانی نیز، جامعه را معتدل، و دور از افراط و تفریط خواسته‌اند. ده‌ها آیه از قرآن نیز، شاهد بر این ادعاست.
دفاع و سیاست (هاشمی رفسنجانی سال 1366)
دفاع و سیاست (کارنامه و خاطرات هاشمی رفسنجانی سال 1366) عنوان کتابی است از اکبر هاشمی رفسنجانی، که در 800 صفحه و توسط انتشارات دفتر نشر معارف انقلاب در سال 1389 به چاپ رسیده است. ایران برای تغییر محتوای قطعنامه، در درجه اول، میدان نبرد را فعال‌تر کرد و با بسیج نیرو و امکانات جنگ، عملیات سرنوشت‌ساز را مطرح نمود و در مقابل شرارت‌های نظامیِ صدامیان، سیاستِ مقابله به مثل را در پیش گرفت، که در سراسر کتاب مشهود است. در درجه بعد، با تکیه بر قدرت رزمی و دستِ بالای رزمندگان در میدان نبرد، فعالیت دیپلماسی را در پیش گرفت و وزارت امور خارجه نیز مأموریت تلاش‌های سیاسی را به عهده گرفت و سران قوا و امام راحل هم، در همه مراحل، نتایج هر دو بخش را زیر نظر داشتند. در جریانِ مذاکرات، نقطه اساسی خواست ایران یا خواست طرف مقابل و شورای امنیت مشخص شد. آن‌ها قبل از هر اقدام دیگری اصرار بر آتش بس داشتند و ایران اصرار بر تعیین طرف متجاوز و آغازگرِ جنگ، قبل از آتش بس را داشت.
اوج دفاع (1365)
این اثر به خاطرات آیت‌الله هاشمی رفسنجانی در دوران مبارزه، در بحران، عبور از بحران، آرامش و چالش، امید و دلواپسی و خاطرات یک سال اختصاص دارد. از فرازهای مهمِ این روزنوشت‌ها، روایت آیت‌الله هاشمی رفسنجانی از خط مقدم جبهه و عملیات کربلای 5 است، که شخص هاشمی به دلیل داشتن سمت فرماندهی جنگ از سوی امام، بیش از 10 بار شخصاً در عملیات‌های مختلف، حضور مستقیم و چهره به چهره داشت.
امید و دلواپسی (1364)
جلد چهارم از مجموعه کارنامه و خاطرات آیت‌الله هاشمی رفسنجانی است، که به یادداشت‌های روزانه او در سال 64 اختصاص دارد. در بخشی از مقدمه کتاب آمده است: «مانند چند سال گذشته، در سال 1364 نیز مسأله اول کشورمان، دفاع مقدس بود و مسائل دیگر، حتی انتخابات ریاست‌جمهوری و تشکیل کابینه - که بسیار هم پرماجرا بود – تحت الشعاع جنگ قرار داشت. در پایان این سال، با عبور نیروهای ما از اروند و تصرف شهر فاو و نزدیک شدن به خاک کویت، شرایط کاملاً جدید و حساسی در منطقه و جهان به وجود آمد، اما در طول سال، «امید» و «دلواپسی» بر کشور حاکم بود. امید به خاطر مطرح بودن عملیات سرنوشت‌ساز، و دلواپسی به خاطر مسلح و مجاز شدن عراق به امکاناتِ انجام شرارت علیه مراکز غیر نظامی و کشتی‌های حمل و نقل در خلیج فارس، که تقریباً در سراسر سال به طور متناوب ادامه داشت.»
بازسازی و سازندگی (1368)
این کتاب به خاطرات رییس مجمع تشخیص مصلحت نظام از سال 1368 اختصاص دارد که در آن، اکبر هاشمی رفسنجانی، موضوع‌هایی مانند مقدمات آزادسازی اسرای جنگ، رحلت بنیانگذار انقلاب اسلامی و انتخاب آیت‌الله خامنه‌ای به عنوان رهبر جمهوری اسلامی توسط مجلس خبرگان، و دیگر تحولات آن سال را شرح داده است.
و در آخر: از هاشمی رفسنجانی، کتب تحلیلی دیگری نیز به جای مانده که می‌توان به «روحانیت و لیبرالیسم شریعتی»، «نقش روحانیت در انقلاب»، «هراس دنیای استکباری» و... اشاره کرد. در هر حال در فقر روزنگاری‌های سیاستمداران و کتب تحلیلی از سوی آنان، هاشمی، حالا جزو معدود چهره‌هایی است که درباره سال‌های مهم تاریخ معاصر ایران نوشته است.
کتاب‌های آیت‌الله هاشمی در حوزه معارف و علوم قرآنی، قریب به 14 اثر است که بیشتر آن‌ها، هم رویکرد تحلیلی و پژوهشی، و هم رویکرد تفسیری دارند. و از جمله این کتب، می‌توان به کتاب‌های «فرهنگ قرآن»، «معجم موضوعات و مفاهیم قرآن»، «سیر مطالعه در قرآن»، «فرهنگ قرآن: کلید راهیابی به موضوعات و مفاهیم قرآن کریم» و... اشاره کرد.
آیت‌الله هاشمی رفسنجانی در کنار فعالیت‌های سیاسی خود همواره در زمینه نگارشِ خاطرات و کتاب هم فعال بود، به‌طوری‌که آثار مکتوبِ متعددی نیز از خود به جای گذاشته است. یادداشت حاضر، مجموعه کتابشناسیِ این سیاستمدار ایرانی است که به مناسبت سالگرد رحلتش گردآوری شده است. در این نوشتار، مجموعه کتاب‌های تألیفی، خطبه‌ها و حتی سخنرانی‌های مکتوب‌شده ایشان، معرفی و شرح داده شده‌اند.
تفسیر راهنما
کتابی در تفسیر قرآن کریم، اثر اکبر هاشمی رفسنجانی، که نگارش آن پیش از انقلاب اسلامی ایران آغاز شده و بعدها توسط محققان و قرآن‌پژوهانِ مرکز فرهنگ و معارفِ قرآن، دفتر تبلیغات اسلامی قم و زیر نظر نویسنده ادامه یافته است. از ویژگی‌های این تفسیر، بهره‌مندی از کلیدواژه‌های موضوعی قرآن و برداشت‌های احتمالی در تفسیر به صورت طبقه‌بندی و تفکیک شده است. این تفسیر در سال 1372، کتابِ سال جمهوری اسلامی ایران شد.
هدف از نوشتن تفسیر راهنما، این بوده است كه تمامی موضوعات قرآنی - در حدّ توان - استخراج و به نظم خاصی در‌آید و سپس تمامی آن‌ها، نمایه‌گذاری، كدگذاری و فهرست‌بندی شود تا مُعجمی موضوعی از مطالب قرآنی تهیه و در نتیجه كمبودها و نواقص معجم‌های لفظی جبران گردد؛ زیرا از آن‌جایی‌که معجمِ لفظی نمی‌تواند الفاظی نظیر: انسان، بشر، ناس و بنی‌آدم را در یك جا جمع كند - با این‌كه این الفاظ اگر مترادف هم نباشند، دارای اشتراک‌های زیادی هستند - امّا اگر معجمِ معنایی و محتوایی خوبی فراهم شود، توان چنین كاری را دارد و یكی از اهداف عمده تفسیر راهنما نیز همین بوده است.
نویسنده درباره آغاز نگارش تفسیر خود این‌طور نوشته است:
«در آن زندان با ناگواری‌هایش، به خاطر اُنس، اُلفت و پیوندی که با قرآن پیدا کرده بودم و شور و نشاطی که در خود احساس می‌کردم، روزی چند بار مضمون «این الملوک و ابناء الملوک» را بر قلب یا زبان می‌گذراندم. در مراحل نخستین، کتابِ تفسیر در اختیار نداشتم، ولی پس از مدتی به تفسیر مجمع البیان و بعد از سوره انفال، به تفسیر المیزان نیز دست یافتم. بعد از نماز صبح بلافاصله مشغول می‌شدم و تا نزدیک ظهر فقط به این کار می‌پرداختم. فقط برای صرف صبحانه و ورزش مختصر صبحگاهی و انجام نیازهای ضروری از کارم منفک می‌شدم، به جز روزهایی که مسئول کار زندان بودم و نظافت و ظرفشویی و سایر کارها وقتم را می‌گرفت. برای استفاده بیشتر از وقت و امکانات محدود زندان و تسهیل انتقال فیش‌ها به خارج، فیش‌ها، کوتاه، مختصر و اشاره‌ای و متراکم تهیه می‌شد و کار بدین منوال پیش می‌رفت. سرانجام دوران محکومیتم از 6 سال به سه سال کم شد و من تصمیم به خارج ساختن فیش‌ها گرفتم. کم کم ملاقات‌ها بر خلاف معمول، که از پشت شیشه با تلفن بود، حضوری انجام می‌گرفت و من در هر ملاقاتی با نگرانی و اضطراب یک یا چند دفتر را از زیر عبا به دست همسرم در زیر چادر می‌دادم و او با شجاعتِ مخصوص خود، خطر را می‌پذیرفت و از زندان بیرون می‌برد. حدود ده روز از سه سال محکومیتم مشمول عفو شد و پیش از پیروزی انقلاب آزاد شدم. مراحل بعدی تحقیق و تدوین این تفسیر در مراکز مختلفی بررسی و پیگیری شد و در نهایت به وسیله مرکز فرهنگ و معارف قرآن وابسته به دفتر تبلیغات اسلامی تکمیل شد.»
آزاداندیشیِ اسلامی و روشنفکری دینی
کتابی است از اکبر هاشمی رفسنجانی که گردآورنده آن یاسر هاشمی است و در 169 صفحه توسط انتشارات دفتر نشر معارف انقلاب در سال 1393 به چاپ رسیده است. مهم‌ترین سرمایه انسان برای ارتقا به جایگاه انسان، الگوی شایسته قرآنی، عقلی و فکر و هدایتِ الهی است. این سرمایه در وجود انسان‌ها به صورت استعداد و قابلیت نهفته وجود دارد. بهره‌گیری از این موهبت الهی، با راهنمایی عقل و وحی به عهده انسان گذاشته شده و عنصر اختیار و انتخاب، زمینه این مسئولیت است.
«آزاد‌اندیشی اسلامی و روشنفکری دینی»، چنان‌که نویسنده اذعان دارد، طرح‌هایی است در جهت تحول در نظام معرفتی فقهیِ متعارف، با تکیه بر تجربه عملی انقلاب اسلامی. اینکه آیت‌الله هاشمی رفسنجانی پس از نزدیک به سی سال حضور عملی در حکومت اسلامی، پیشنهاد‌هایی را برای حل مشکلات پیش رو مطرح می‌کنند و سعی دارند مبانی نظری پیشنهاد‌های خود را منقح کنند، امری قابل تحسین است. در این بین، باید گفت که پیشنهاد تشکیل شورای فقاهت و نظام اجتهاد متجزی، پیشنهادی است که می‌تواند نوید‌بخشِ گشایش پنجره‌های تازه، پیش‌روی فقه موجود باشد؛ پیشنهادی که باید سخت، جدی گرفته شود.
در آینه (چهار گفتوگوی صریح و صمیمی با آیت‌الله هاشمی رفسنجانی)
کتابی است از اکبر هاشمی رفسنجانی و غلامعلی رجایی (مصاحبه‌گر) که در 184 صفحه، توسط انتشارات کویر در سال 1395 به چاپ رسیده است. موضوع اصلی این کتاب، سیاستمداران است. کتابِ حاصل چهار گفتوگوی شفاهی غلامعلی رجایی، استاد دانشگاه در رشته تاریخ و مشاور آیت‌الله هاشمی رفسنجانی با وی است. پرسش‌های بی‌شمار و بسیار جزئیِ رجایی، کَند و کاوی تازه در زندگی شخصی آیت‌الله هاشمی است. این سؤال‌ها، صریح و مبتنی بر زوایای ناگفته یا کمتر گفته‌شده از هشت دهه زندگیِ خصوصی و مسئولیت‌های اجتماعیِ هاشمی رفسنجانی است. از آیت‌الله هاشمی در این مصاحبه‌ها درباره موضوعات مختلفی، اعم از تبار و خاندان، دوره نوجوانی، مهاجرت به قم، شرح یک روز کاری و یک روز تعطیل و برخی مطالب ویژه شخصی پرسیده شده است.
اسلام به روشنفکر دینی نشاط و سرزندگی می‌بخشد و او را در عمقِ وجدان متعهد می‌سازد، به اهداف و آرمان‌هایش تقدس می‌بخشد و او را از بی‌تفاوتی نسبت به حوادثِ اطراف خود و بی‌دردی نسبت به مشکلات جامعه رها می‌سازد. او را در مسیری از تکامل قرار می‌دهد که در هیچ حدی متوقف نمی‌گردد. مانع از خیانت و سقوط او می‌شود. از تضاد و لجاجت و تعصّب و تقلیدِ کور و خودخواهی و انحصارطلبی باز می‌دارد. به او هویت مستقل می‌دهد. از خودباختگی بازش می‌دارد. به او عزت نفس می‌بخشد و مانع از ذلّت‌پذیری و زبونی او می‌گردد. او را از یأس و ناامیدی محافظت می‌نماید و به او روحیه و قدرتِ تلاش و مبارزه و جهاد عطا می‌کند و رحمت و رأفت نسبت به انسان را در وجودش نهادینه می‌کند و پاسداری از حق و حقیقت و دوری از ریا و تزویر و حق‌پوشی به صورت ملکه‌ای بر رفتار و گفتارش سایه می‌گستراند.
انقلاب و پیروزی (مقطع سال 1357 و 1358)
در آینه (چهار گفت وگوی صریح و صمیمی با آیت‌الله هاشمی رفسنجانی) عنوان کتابی است از اکبر هاشمی رفسنجانی، که در 184 صفحه و توسط انتشارات کویر در سال 1395 به چاپ رسیده است. غلامعلی رجایی، مشاور آیت‌الله رفسنجانی در مجمع تشخیص مصلحت نظام، این کتاب را گردآوری کرده است و به دلیل برخی مسائل و شایعات به گفت‌وگو با رئیسِ مجمع تشخیص مصلحت نظام پرداخته و در گفت‌وگویی صریح و بی‌پرده درباره خانواده، درآمد، املاک و... او سخن به میان آورده است.
این کتاب، شرح کاملی از زندگینامه، وضعیت امکانات، دارایی و اموال خود و فرزندانش، همچنین مبتنی بر زوایای ناگفته یا کمتر گفته شده از هشت دهه زندگی خصوصی و مسئولیت‌های اجتماعی هاشمی رفسنجانی است. گفتوگوی نخست این کتاب، به جد و نیاکان، دوران خردسالی، محیط زندگی، نحوه درس خواندن، مهاجرت آیت‌الله هاشمی به قم و حضور در حوزه علمیه اشاره کرده است.
دوره نوجوانی و جوانی آیت‌الله که شامل دغدغه‌های دوره نوجوانی، نحوه آشنایی با امام خمینی (ره)، جوِّ بسته آن روزهای قم، سال‌های پر التهابِ دهه سی و مبارزات آن دوران، و نظر آیت‌الله العظمی بروجردی درباره سازمان است، که در بخش دوم کتاب گنجانده شده است. نکات جزئی درباره زندگی خصوصی آیت‌الله هاشمی رفسنجانی، علایق شخصی و برنامه‌هایش در یک روز کاری، بخشی از مطالب گفتوگوی سوم را در بر می‌گیرد.
در گفتوگوی چهارم، درباره تربیت فرزندان آیت‌الله هاشمی و مال و اموالی که به او، به ارث رسیده و اموالی که در تهران و شهرهای دیگر دارد، و در ادامه، از خاطرات مبارزه و زندان، تأسیس مدرسه رفاه، ورود امام خمینی(ره) به کشور و پیروزی انقلاب، دوران جنگ و طرح‌های نیمه‌تمام دوران ریاست جمهوری پرسیده شده است.
صبر و پیروزی (کارنامه و خاطرات هاشمی سال 1373)
عنوان کتابی است از اکبر هاشمی رفسنجانی، که در 840 صفحه و توسط انتشارات دفتر نشر معارف انقلاب در سال 1396 به چاپ رسیده است. این کتاب، کارنامه و خاطرات سال 1373 به اهتمام عماد هاشمی آماده شده و اولین کتاب خاطراتی است که بعد از رحلت آیت‌الله هاشمی رفسنجانی انتشار پیدا کرده است.
یاران امام خمینی؛ مردان تاریخ (خاطرات آیت‌الله هاشمی رفسنجانی)
عنوان کتابی است از اکبر هاشمی رفسنجانی، که در 224 صفحه و توسط انتشارات اطلاعات در سال 1395 به چاپ رسیده است. انقلاب اسلامی ایران به رهبری امام خمینی (ره) از بزرگ‌ترین اتفاقات تاریخ معاصر است. یكی از عوامل مؤثر در پیروزی نهضت اسلامی، وجود یاران فداكار و مجاهدی بود كه در دوران مبارزه با رژیم ستم شاهی، با اقتدا به امام خمینی (ره) حماسه تاریخی را رقم زدند و پیام‌ها و سخنان ایشان را به شهرها و روستاهای دور و نزدیك رساندند و در این راه، با تحمل شكنجه، زندان، تبعید و با نثار جان خویش، و شهادت مظلومانه، موجباتِ آگاهی و بصیرت مردم فهیم ایران را فراهم ساختند.
این كتاب از میان خاطرات و سخنان آیت‌الله هاشمی رفسنجانی درباره جمعی از ستارگان پرفروغ آسمان انقلاب اسلامی و رجال نامدار ایران است كه به رشته تحریر درآمده است. «آیت‌الله طالقانی»، «آیت‌الله شهید بهشتی»، «دكتر باهنر» و «آیت‌الله شهید مطهری» شخصیت‌هایی هستند كه در این كتاب بدان‌ها پرداخته شده است.
هاشمی در سال 88
کتاب «هاشمی در سال 88» گزارشی جامع از مواضع آیت‌الله هاشمی رفسنجانی از ابتدای فروردین 1388 تا پایان اسفندماه این سال است. این کتاب که به قلم حجت‌الإسلام رضا صنعتی نگاشته شده است، در خردادماه 1390 برای اخذ مجوز نشر به اداره فرهنگ و ارشاد اسلامی قم تحویل شد، اما متأسفانه دولت دهم به آن مجوز انتشار نداد، ولی با روی کار آمدن دولت تدبیر و امید، مجوز این کتاب در اسفندماه 1392 صادر شد. کتابِ مذکور، هم‌اکنون چاپ شده و آماده رونمایی در نمایشگاه بین‌المللی کتاب است.
کتاب در پنج بخش تنظیم شده است. بخش اول، به گزارش مواضع هاشمی در مرزبندی با دشمن و نفی اقدام‌های ساختارشکنانه اختصاص یافته است. بخش دوم به تبیین مواضع وی در برابر یک جریان از مجموعه جریان‌های اصول‌گرا اختصاص پیدا کرده است. در بخش سوم به هشدارهای هاشمی در سال 88 پرداخته شده است. بخش چهارم، راهکارهای وی برای برون‌رفت از وضعیت نامطلوب این سال را گزارش کرده است. و فصل پنجم نیز به گزارش چند چالش مرتبط با او (از جمله علت نگارش نامه به مقام معظم رهبری، پایان حضورش به عنوان امام‌جمعه موقت تهران، مسائل مرتبط با خانواده هاشمی و...) اختصاص یافته است.
هاشمی بدون روتوش
کتابی است که در 315 صفحه، توسط انتشارات روزنه در سال 1393 به چاپ رسیده است. این کتاب از اکبر هاشمی (مصاحبه‌شونده)، صادق زیباکلام (مصاحبه‌گر) و فرشته السادات اتفاق‌فر (مصاحبه‌گر) است. در کتاب «هاشمی بدون روتوش» که مجموعه مصاحبه‌های دکتر زیباکلام و یکی از شاگردان اوست، سؤال‌ها صریح و پاسخ‌ها به دور از کلی‌گویی هستند.
در معرفیِ این کتاب عنوان شده است:
این کتاب، نه بخشی از خاطرات آیتاللَّه هاشمى رفسنجانى، نه مصاحبه ایشان با مشارٌالیه و نه پرسشى از نظرات و دیدگاههاى ایشان، بلکه گفتوگوهایى صریح، رک و بىپرده با آقاى هاشمى رفسنجانى است. گفت‌و‌گوها، پیرامون انبوهى از پرسشها، شبهات، ابهامات و معماهایى پیرامون بسیارى از مسائل، تحولات، شایعات و وقایعى است که قبل و بعد از انقلاب اسلامىِ ایران به وقوع پیوسته است. پرسشهایى در خصوص گذشته آقاى هاشمى و خانوادهشان؛ اینکه ایشان اساساً چه کسى بودهاند، شایعاتى که در خصوص ثروت و فعالیتهاى تجارى منسوبین ایشان مطرح است، رابطه نزدیک و علاقه عجیب مرحوم امام خمینى به ایشان، مبارزات ایشان قبل از انقلاب، طرح مسئله ولایت فقیه پس از انقلاب، تداوم جنگ بعد از فتح خرمشهر، قتلهاى زنجیرهای، دوم خرداد و... .
کتاب به هیچ روى مدعىِ روشن شدنِ پاسخ همه پرسشها و ابهامات نیست، اما می‌تواند ادعا کند که براى نخستین بار، این مسائل را در فضایى صریح، بیتکلف و بالاتر از همه، صادقانه، با آقاى هاشمى مورد بحث و گفت‌وگو قرار داده است. ظرفیتِ آقاى هاشمى رفسنجانى در پذیرش و اجازه ورود به چنین گفتوگوهایى، اگر در میان مسئولینِ ارشد نظام در سه دهه گذشته بی‌نظیر نباشد، دستِکم، کمسابقه و کمنظیر است. مطالعه این کتاب، بدون تردید براى علاقهمندان به تحولّات سیاسى و اجتماعى ایران قبل و بالأخص بعد از پیروزى انقلاب مغتنم خواهد بود.
صلابت سازندگی (هاشمی رفسنجانی-کارنامه و خاطرات 1372)
عنوان کتابی است از اکبر هاشمی رفسنجانی، که در 800 صفحه و توسط انتشارات دفتر نشر معارف انقلاب در سال 1395 به چاپ رسیده است. چهار سال اول دولت که به کابینه «کار، بازسازی و سازندگی» شهرت یافت، در سال 1372 به پایان رسید و با رأی مردم، دوره دوم با شور و اشتیاق بیشتر، و تجربه‌ای که به دست آمده بود، شروع شد. آنچه در چهارسالِ اول دوره سازندگی، در زمینه تقویت بنیه اقتصادی و زیربنایی کشور انجام شد، در تاریخ ایران بی‌سابقه بود.
سازندگی و شکوفایی (کارنامه و خاطرات هاشمی رفسنجانی سال 1370)
عنوانِ کتابی است از اکبر هاشمی رفسنجانی، که در 800 صفحه و توسط انتشارات دفتر نشر معارف انقلاب در سال 1393 به چاپ رسیده است. یازدهمین کتاب مجموعه کارنامه و خاطراتِ آیت‌الله هاشمی رفسنجانی، با عنوان «سازندگی و شکوفایی»، مربوط به رویدادها و وقایع سال 1370 است.
رونق سازندگی (کارنامه و خاطرات هاشمی رفسنجانی سال 1371)
عنوان کتابی است از اکبر هاشمی رفسنجانی، که توسط انتشارات دفتر نشر معارف انقلاب در سال 1394 به چاپ رسیده است. فضای سیاسی کشور آرام است و خبری از بازارهای سیاه و چند نرخی بودن کالاها نیست. تورم و بیکاری از صدر مشکلات جامعه پایین کشیده شده و مردم در سراسر کشور، شاهد کارهای عمرانی و رشد تولید در سایه امنیت و آرامش و روابط عادی‌اند. امید به آینده‌ای تابناک در مردم مشهود است، و البته در آستانه برگزاری انتخاباتِ مجلس، فضای سیاسی کم کم به تب و تاب فرو می‌افتد.
اعتدال و پیروزی (کارنامه و خاطرات هاشمی رفسنجانی سال 1369)
عنوان کتابی است از اکبر هاشمی رفسنجانی، که در 800 صفحه و توسط انتشارات دفتر نشر معارف انقلاب در سال 1392 به چاپ رسیده است. در سایه راهنمایی قرآن، به این نتیجه رسیدم که بعد از عقاید صحیح، محور رفتارِ درست انسان‌ها «اعتدال» است. و همه ادیان آسمانی نیز، جامعه را معتدل، و دور از افراط و تفریط خواسته‌اند. ده‌ها آیه از قرآن نیز، شاهد بر این ادعاست.
دفاع و سیاست (هاشمی رفسنجانی سال 1366)
دفاع و سیاست (کارنامه و خاطرات هاشمی رفسنجانی سال 1366) عنوان کتابی است از اکبر هاشمی رفسنجانی، که در 800 صفحه و توسط انتشارات دفتر نشر معارف انقلاب در سال 1389 به چاپ رسیده است. ایران برای تغییر محتوای قطعنامه، در درجه اول، میدان نبرد را فعال‌تر کرد و با بسیج نیرو و امکانات جنگ، عملیات سرنوشت‌ساز را مطرح نمود و در مقابل شرارت‌های نظامیِ صدامیان، سیاستِ مقابله به مثل را در پیش گرفت، که در سراسر کتاب مشهود است. در درجه بعد، با تکیه بر قدرت رزمی و دستِ بالای رزمندگان در میدان نبرد، فعالیت دیپلماسی را در پیش گرفت و وزارت امور خارجه نیز مأموریت تلاش‌های سیاسی را به عهده گرفت و سران قوا و امام راحل هم، در همه مراحل، نتایج هر دو بخش را زیر نظر داشتند. در جریانِ مذاکرات، نقطه اساسی خواست ایران یا خواست طرف مقابل و شورای امنیت مشخص شد. آن‌ها قبل از هر اقدام دیگری اصرار بر آتش بس داشتند و ایران اصرار بر تعیین طرف متجاوز و آغازگرِ جنگ، قبل از آتش بس را داشت.
اوج دفاع (1365)
این اثر به خاطرات آیت‌الله هاشمی رفسنجانی در دوران مبارزه، در بحران، عبور از بحران، آرامش و چالش، امید و دلواپسی و خاطرات یک سال اختصاص دارد. از فرازهای مهمِ این روزنوشت‌ها، روایت آیت‌الله هاشمی رفسنجانی از خط مقدم جبهه و عملیات کربلای 5 است، که شخص هاشمی به دلیل داشتن سمت فرماندهی جنگ از سوی امام، بیش از 10 بار شخصاً در عملیات‌های مختلف، حضور مستقیم و چهره به چهره داشت.
امید و دلواپسی (1364)
جلد چهارم از مجموعه کارنامه و خاطرات آیت‌الله هاشمی رفسنجانی است، که به یادداشت‌های روزانه او در سال 64 اختصاص دارد. در بخشی از مقدمه کتاب آمده است: «مانند چند سال گذشته، در سال 1364 نیز مسأله اول کشورمان، دفاع مقدس بود و مسائل دیگر، حتی انتخابات ریاست‌جمهوری و تشکیل کابینه - که بسیار هم پرماجرا بود – تحت الشعاع جنگ قرار داشت. در پایان این سال، با عبور نیروهای ما از اروند و تصرف شهر فاو و نزدیک شدن به خاک کویت، شرایط کاملاً جدید و حساسی در منطقه و جهان به وجود آمد، اما در طول سال، «امید» و «دلواپسی» بر کشور حاکم بود. امید به خاطر مطرح بودن عملیات سرنوشت‌ساز، و دلواپسی به خاطر مسلح و مجاز شدن عراق به امکاناتِ انجام شرارت علیه مراکز غیر نظامی و کشتی‌های حمل و نقل در خلیج فارس، که تقریباً در سراسر سال به طور متناوب ادامه داشت.»
بازسازی و سازندگی (1368)
این کتاب به خاطرات رییس مجمع تشخیص مصلحت نظام از سال 1368 اختصاص دارد که در آن، اکبر هاشمی رفسنجانی، موضوع‌هایی مانند مقدمات آزادسازی اسرای جنگ، رحلت بنیانگذار انقلاب اسلامی و انتخاب آیت‌الله خامنه‌ای به عنوان رهبر جمهوری اسلامی توسط مجلس خبرگان، و دیگر تحولات آن سال را شرح داده است.
و در آخر: از هاشمی رفسنجانی، کتب تحلیلی دیگری نیز به جای مانده که می‌توان به «روحانیت و لیبرالیسم شریعتی»، «نقش روحانیت در انقلاب»، «هراس دنیای استکباری» و... اشاره کرد. در هر حال در فقر روزنگاری‌های سیاستمداران و کتب تحلیلی از سوی آنان، هاشمی، حالا جزو معدود چهره‌هایی است که درباره سال‌های مهم تاریخ معاصر ایران نوشته است.
کتاب‌های آیت‌الله هاشمی در حوزه معارف و علوم قرآنی، قریب به 14 اثر است که بیشتر آن‌ها، هم رویکرد تحلیلی و پژوهشی، و هم رویکرد تفسیری دارند. و از جمله این کتب، می‌توان به کتاب‌های «فرهنگ قرآن»، «معجم موضوعات و مفاهیم قرآن»، «سیر مطالعه در قرآن»، «فرهنگ قرآن: کلید راهیابی به موضوعات و مفاهیم قرآن کریم» و... اشاره کرد.
نظر شما