به گزارش خبرگزاری کتاب ایران(ایبنا)، ماجرای محاکمه و محکومیت شیخ فضل‌الله نوری را باید بزرگ‌ترین رویداد تاریخ مشروطه دانست. رویدادی که به نوع دیگر هم می‌شد به آن پرداخت. در جایی که بازیگران تندرو چون محمدعلی شاه و امین‌السلطان تنها تبعید شدند، حکم اعدام برای شیخ عجیب و ناعادلانه بود. چنان‌که وقتی سید عبدالله بهبهانی بعد از به توب بستن مجلس اهانت‌های بسیاری را متحمل و به عراق تبعید شد، وقتی پس از فتح تهران به عنوان نماینده مجلس به کشور بازگشت، در میان استقبال مردم رو به سید محمد طباطبایی گفت: «... تو زنده ماندی و شیخ فضل‌الله را در تهران به دار زدند و این ثلمه را به اسلام وارد ساختند. چرا نرفتی بند دار را بگیری و به گردن خود اندازی که این ننگ برای اسلام پیش نیاید و این لطمه و سکته به مشروطیت ایران وارد نشود.» این سطوری از جلد دوم کتاب «اعلامیه‌ها و مکتوبات» تالیف محمد ترکمان است. سطوری که نشان می‌دهد همان موقع اعدام شیخ چه بازتاب وحشتناکی داشت و چه اندازه سید عبدالله بهبهانی را به خشم آورد و  تا امروز این لکه از دامان مشروطه پاک نشده است.

شیخ فضل‌الله نوری از مجتهدان شیعه از رهبران قیام تنباکو در تهران و از مخالفان جنبش مشروطه و مدافعان «مشروطه مشروعه» و معتقد به انحراف فرهنگی مشروطه بود. شیخ فضل‌الله در آغاز جنبش مشروطه از مخالفان سید محمد طباطبایی و عبدالله بهبهانی و از متحدان میرزای شیرازی، میرزاحسن آشتیانی، حسین محدث نوری، سید محمدکاظم طباطبایی یزدی و عین‌الدوله نخست‌وزیر مقتدر مظفرالدین‌شاه بود اما پس از مدتی به مشروطه‌خواهان پیوسته و در مهاجرت به قم با آنها همراهی کرد، هر چند پس از برخی اتفاقات دوباره به مخالفت با مشروطه برخاست. بعضی از طرفدارانش علت مخالفت او با مشروطه را به پیدا شدن فرقه‌های ضاله در میان بازیگران و نمایندگان مشروطه می‌دانند. شیخ پس از فتح تهران در یک محاکمه شتابزده و عجیب به دار آویخته شد. 

شیخ فضل‌الله نوری آثاری تالیف کرده که بعضی از این آثار عبارتند از: «روزنامه شیخ (لوایح آقا شیخ فضل الله)»، «حرمت مشروطه»، «رساله منظوم فقهی «الدرر التنظیم»، «بیاض (کتاب دعا)»، «رساله فقهی فی قاعده ضمان الید»، «رساله فی المشتق»، « صحیفه قائمیه (صحیفه مهدویه)»، «ضمایمی بر کتاب تحفه الزائر از مرحوم مجلسی»، «اقبال سید بن طاووس با توضیحات شیخ»، «رساله تحریم استطراق حاجیان از راه جبل به مکه معظمه»، «حاشیه بر کتاب شواهد الربوبیه ملا صدرا» و «حاشیه بر کتاب فرائد الاصول شیخ انصاری».

درباره شیخ فضل‌الله نوری کتاب‌های زیادی نوشته شده که برخی از این کتاب‌ها تکرار مکررات است و بعضی دیگر تلاش کردند به اندیشه، آثار و نقش او در مشروطیت بپردازند. برخی دیگر هم به رویداد محاکمه و اعدام علاقه نشان دادند و با توجه به دانش و اطلاعات به دست آمده به بررسی آن پرداختند و در این میان نکات قابل توجهی را ارائه کردند. در میان مولفانی که در رابطه با شیخ دست به قلم شدند از روحانی، استاد دانشگاه، پژوهشگر تاریخ و نوه او (تندر کیا) کتاب‌هایی به چاپ رسیده است. جالب اینجاست که پس از یک قرن از شهادت شیخ هنوز هم باب پژوهش و بررسی درباره او و کنشی که در مشروطه داشت، باز است و نکات مبهمی وجود دارد که پژوهشگران، استادان، دانشجویان و... می‌توانند با مطالعه اسناد، منابع و آثارش به روشن شدن آن نکات مبهم و کمرنگ مانده زندگی، آراء و اندیشه‌هایش بپردازند. در این گزارش نگاهی کوتاه به برخی از کتاب‌هایی شده که درباره شیخ تالیف و به چاپ رسیدند و برخی شاید در فهرست کتاب‌های نایاب باشند. در این گزارش اطلاعات کتاب‌ها از دو سایت موسسه خانه کتاب و ادبیات ایران و گیسوم گردآوری شده است. همچنین قیمت کتاب‌ها نیز به حسب سال انتشار درج شده و به روز نیست. ضمن این‌که در این گزارش تنها به گلچینی از کتاب‌های تالیف شده درباره شیخ فضل‌الله نوری اتکاء شده و به طور قطع تعداد کتاب‌ها خیلی زیاد است و رکوردار تالیف در این زمینه زنده یاد علی منذر است که آثار متعددی درباره شیخ تالیف و به چاپ رساند.

    

مجموعه‌ای از رسائل اعلامیه‌ها مکتوبات و روزنامه شیخ فضل‌الله نوری
پدیدآور : ترکمان ، محمد، ناشر رسا، قیمت ۸۷۵ ریال، محل نشر تهران، تیراژ: 500 نسخه، 520 صفحه، تالیف، چاپ ۱، تاریخ نشر 1362

کتاب مجموعه‌ای از رسائل اعلامیه‌ها مکتوبات و روزنامه شیخ فضل ا... نوری اثر محمد ترکمان بوده و چاپ 1 آن در سال 1362 توسط انتشارات رسا منتشر شده است. این کتاب یکی از نخستین آثاری است که پس از پیروزی انقلاب اسلامی با تکیه بر اسناد و مدارک به بررسی آراء و نظریات شیخ پرداخته است. در این کتاب علاوه بر مرور حوادث مشروطه و نقش شیخ در آن به روابطش با دیگر علمای عصر مشروطه اشاره شده است.

     

لوایح آقاشیخ فضل‌الله نوری
پدیدآور: رضوانی، هما، ناشر: نشر تاریخ ایران، قیمت ۲۵۰ ریال، محل نشر تهران، ۶۸ صفحه، چاپ ۱

در مورد رساله حرمت مشروطه، تردیدی نیست که این رساله توسط شیخ فضل الله نوری نگارش شده‌است اما در مورد رساله «تذکره الغافل و ارشاد الجاهل» محل بحث است که آیا این رساله از آن شیخ فضل الله‌است یا از عبدالحی نوری است. در این کتاب آمده‌است: «چرا مساعدات جدی اولیه حجه الاسلام به مخالفت با مشروطیت و مهاجرت به حضرت عبد العظیم پیوست؟ آیا این مخالفت موجب شرعی داشت و به این سبب بود که مشروطه را با قوانین شریعت آسمانی مخالف یافتند؟ اگر علت مخالفت با مشروطیت موجب شرعی نداشت، پس به چه دلیل با آن مخالفت کردید؟» این خلاصه سوال از شیخ است.



سیر قضائی محاکمه شیخ فضل‌الله نوری
پدیدآور: فتوت نصیری‌سوادکوهی، ناشر: ورشانزبان، سال چاپ: 1378، نوبت چاپ: 1، تیراژ: 5000 نسخه، تعداد صفحات: 166

در کتاب، محاکمه «شیخ فضل‌الله نوری» با توجه به ماهیت و عملکرد محاکمه‌کنندگان و سوابق آنها، همچنین کیفیت محاکمه و بزه انتسابی و نوع اتهام و انطباق یا عدم انطباق آن با موازین شرعی، عرفی، عقلی و قانونی، شرح و ارزیابی می‌شود. برخی مباحث کتاب بدین شرح است: «شیخ چه می‌گفت و چه می‌خواست؟»،«مشروطه مشروعه»، «اتهام انتسابی به شیخ فضل‌الله نوری چه بود؟»، «نگاهی به محاکم دادگستری در آن عصر»، «فساد فی‌الارض چیست و مفسد کیست؟»، «قاضی و حاکم شرع و شرایط قضا در اسلام»، «نقش سفارتخانه‌های روس و انگلیس در ارتباط با شیخ فضل‌الله نوری»، «از فتح تهران تا محاکمه شیخ فضل‌الله»، «اعضای دادگاه انقلاب چه کسانی بودند؟»، «جریان دستگیری و بازداشت شیخ فضل‌الله نوری» و «محل اجرای حکم، کیفیت اعدام و دیگر قضایا». صفحات پایانی کتاب به فهرست منابع و ماخذ اختصاص یافته است.



اندیشه‌ سیاسی شیخ فضل‌الله نوری
پدیدآور: صالحی، علی‌محمد، ناشر: مرکز اسناد انقلاب اسلامی، سال چاپ: 1388، نوبت چاپ:1 ، تیراژ: 2500 نسخه، تعداد صفحات: 284

شیخ شهید از علمای طراز اول تهران و روحانی آزادیخواهی بود که در مهاجرت کبری، مشروطه خواهان را همراهی کرد. اما به فراست دریافت که مشروطه خواهی از مسیر عدالتخواهی جدا شده و ماهیت غرب گرایانه اش درصدد ضربه زدن به دین و ارزش های دینی است. در چنین وضعیتی شیخ فضل الله به جهت پاسداری از ارزش های دینی تز « مشروطه ی مشروعه » را مطرح و با استقامت و پایدار از آن دفاع کرد. اما مشروطه خواهان ذاتاً مستبد بر این باور بودند که هر کس با آنها نباشد در جبهه ی استبداد قرار دارد، بنابراین چوب استبدادخواهی بر پیکر شیخ زدند و او را به چوبه ی دار کشیدند. این واکنش در قبال یک متهم به استبداد، در حالی صورت می گرفت که برای محمدعلی شاه ( کانون استبداد ) مقرری تعیین و لیاخوف روس را عفو کردند. تحجر حاکم بر فضای غربگرایان به آنها اجازه نداد تا شیخ را به عنوان یک « جریان سوم » بپذیرند که نه مشروطه خواه و نه طرفدار استبداد بود و در فضای ضددینی، ارجی برای مشروطه  مشروعه قائل نشدند.



شیخ فضل‌الله نوری و مکتب‌نگاری مشروطه
پدیدآور: ابوالحسنی، علی، ناشر: موسسه مطالعات تاریخ معاصر ایران، سال چاپ: 1391، نوبت چاپ: 4،  تیراژ: 1500 نسخه، تعداد صفحات: 342

مشروطیت یکی از حوادث بزرگ تاریخ ماست که به لحاظ «تأثیر عمیق و ماندگاری» آن در سیاست و فرهنگ این سرزمین، نقطه عطفی در تاریخ کشور ما به شمار می رود... متاسفانه باید گفت که تاریخ مشروطیت، غالباً نه از منظری «بی‌طرفانه» و «واقع بینانه»، بلکه «یکسویه» و «جهت‌دار» نوشته شده و پیش از آنکه درصدد کشف و شناسایی حقایق باشند، ملکوت سازی چهره «جناح مغلوب» و توجیه اعمال «جناح غالب» در آن دوران عبرت زای تاریخی را مدنظر داشته اند و پر پیداست که این امر، بدون «تحریف» یا «کتمان» واقعیات، شدنی نبوده است. آگاهی از این امر به آنان که در پی درک حقیقتند (و حقیقت را نیز بیش از افلاطون دوست دارند) هشدار می‌دهد که در بررسی حوادث مشروطیت از نقد اظهارات مورخان غافل نبوده و در داوری‌های خویش حتی‌الامکان به اسناد دست اول تاریخی رجوع کنند. آنچه درباره تحریف و کتمان حقایق گفتیم، بیش از همه درباره شیخ فضل الله نوری، این شخصیت تأثیرگذار تاریخی، مصداق دارد.
دفتر حاضر، ضمن تبیین روش درست تحقیق و پژوهش تاریخ، به بررسی انتقادی از میراث مکتب تاریخ‌نگاری مشروطه می پردازد و تکمیل مباحث آن را باید در کتاب «کالبد شکافی چند شایعه...» از همین سلسله آثار جستجو کرد که به نقد شایعات مربوط به شیخ فضل الله نوری اختصاص دارد.



سر دار: گزارشی تحلیلی از بر دار رفتن آیت‌الله شیخ فضل‌الله نوری در نهضت مشروطه
پدیدآور: کیا ، تندر، ناشر موسسه انتشارات کتاب نشر، تاریخ نشر ۱۳۹۱، قیمت ۲۰,۰۰۰ ریال، 104 صفحه - تالیف - چاپ 1

کتاب «سردار: گزارشی تحلیلی از بر دار رفتن آیت‌الله شیخ فضل‌الله نوری در نهضت مشروطه» است که در این کتاب به نحوه محاکمه، اعدام و تدفین و انتقال جنازه اطلاعات درخوری ارائه شده است. چون کتاب توسط نوه شیخ فضل‌الله به تالیف درآمده جزئیات بسیاری را در اختیار خواننده قرار می‌دهد. کیا تندر در این کتاب به بررسی برخی اسناد ارائه شده درباره شیخ پرداخته و در صدد است که در فضای پرکشمکش مشروطه چهره منصفانه‌تری از پدربزرگش به مخاطب نشان دهد.



شیخ فضل‌الله نوری و مشروطیت (رویارویی دو اندیشه)
پدیدآور: انصاری، مهدی، ناشر: امیرکبیر، سال چاپ: 1392 نوبت چاپ: 5، تیراژ: 1000 نسخه، تعداد صفحات: 464، قیمت 900000 ریال 

در این کتاب علاوه بر بیان خط‌مشی فکری و نقش مؤثر شیخ فضل‌الله نوری در جنبش مشروطیت، باورهای فقهی و استنباط‌های اجتهادی و اصولی وی و دیگر مجتهدان هم‌عصرش در ایران و عراق دربارۀ حاکمیت نظام جدید و مشروطیت در برخورد با شریعت، که بر آن اساس حرکت مشروعه‌خواهی پی‌ریزی شد، مرور می‌شود. همچنین به اندیشه‌ها و نظرات روشن‌فکران و مشروطه‌خواهان و خواسته‌های آن‌ها در تجدید نظام سیاسی کشور و تعارض بین این دو جناح توجه شده است.



شیخ فضل‌الله نوری
پدیدآور: سلیمانی، علی‌اصغر، ناشر: والتین، تاریخ نشر ۱۳۹۶، قیمت 60000 ریال، 112 صفحه - تالیف - چاپ ۱

کتاب با پیامدهای مشروطه آغاز می‌شود و پس از آن به خانواده و تحصیلات شیخ فضل الله نوری پرداخته است. از تجلیل او پس از دار زدن سخن به میان آمده و آثار و تالیفاتش مورد بررسی قرار گرفته است. همچنین نقش شیخ در مشروطیت مرور شده و دیدگاه‌های سیاسی و اجتماعی‌اش بیان شده است. 
                                                       


شیخ شهید: در شناخت زندگی، زمانه و اندیشه‌های مشروعه‌خواه بزرگ، شهید حاج شیخ فضل‌الله نوری 
پدیدآور: اندیشکده برهان، تاریخ نشر ۱۳۹۸، قیمت ۲۰۰,۰۰۰ ریال، ۹۶ صفحه - تالیف - چاپ ۱

«شیخ فضل‌الله نوری» از علمای برجسته‌ای است که هرگاه سخن از دفاع یا به چالش کشیدن انقلاب مشروطه به میان می‌آید، نام او نیز در ذهن متبادر می‌شود. او از جمله شخصیت‌هایی است که تاریخ‌نگاران و پژوهشگران نهضت مشروطه در دفاع یا رد آرای او بسیار نوشته‌اند. در اوج نهضت مشروطه‌خواهی، نظریه مشروطه مشروعه شیخ فضل‌الله مطرح شد و به عنوان نظریه‌ای جنجال‌برانگیز مورد انتقاد و طرد عده‌ای از مشروطه‌خواهان که بیشتر جناح روشنفکر و تندروی انقلابیون را تشکیل می‌دادند، قرار گرفت. مخالفان شیخ هر کدام از ظن خود رویارویی وی با مشروطه غربی را تفسیر کرده و به ارایه نظریه پرداخته‌اند. با تأمل در تفسیرها و ادعاهای گوناگون، می‌توان دریافت که بسیاری از آن‌ها، تهمت، افترا و داوری‌های نسنجیده‌ای هستند که از سوی مخالفان وی ابراز شده‌اند. برخی نیز تنها در حد حدس و گمان‌های اثبات نشده هستند و از ارزش استناد تهی. از جمله آن‌ها، تهمت حسادت مجتهد بزرگ شیعه به هم‌قطاران خود و رقابت بر سر ریاست، دنیاطلبی، ارتجاع و استبدادگرایی را می‌توان برشمرد. از این میان استبدادطلبی و هواخواهی شیخ از سلطنت قاجار و محمدعلی شاه، بیش از سایر نظریه‌ها، مورد استناد مخالفان وی قرار گرفته است.
                                                                


بررسی افکار و اندیشه‌های علمای پیشرو مشروطیت با تکیه بر نظرات آخوند خراسانی و شیخ‌ فضل‌الله نوری
پدیدآوران: علیزاده‌جدا ، زهرا و  قدمی، احسان، ناشر فرهیختگان دانشگاه، تاریخ نشر ۱۳۹۸، قیمت ۲۰,۰۰۰ ریال، محل نشر تهران، ۱۰۰ صفحه، تالیف،  چاپ ۱
دو قطب بزرگ جریان مذهبی مشروطه یعنی حوزه نجف به سردمداری «آخوند خراسانی» و حوزه تهران به سردمداری «شیخ فضل‌الله نوری» با وجود اختلافاتی که از لحاظ عملی و مواضع سیاسی داشتند از لحاظ نظری در مباحث مهم و بحث‌برانگیزی چون مجلس شورا، مساوات و آزادی با یکدیگر هم‌عقیده بودند. در این کتاب تلاش شده است وجوه تشابه و تمایز اندیشه‌های آخوند خراسانی و شیخ فضل‌الله نوری در قبال انقلاب مشروطه بررسی شود.