به گزارش خبرگزاری کتاب ایران(ایبنا)، مراسم رونمایی از مهم‌ترین اسناد قیام گوهرشاد کتابخانه ملی با سخنرانی علیرضا مختارپور، رئیس سازمان اسناد و کتابخانه ملی، محمدجواد جعفریان، معاون اسناد سازمان اسناد و کتابخانه ملی، قاسم تبریزی، پژوهشگر تاریخ معاصر و نرگس جاویدی، کارشناس اسناد چهارشنبه ۲۹ تیر ماه در سالن فرهنگ کتابخانه ملی برگزار شد.

قاسم تبریزی، پژوهشگر تاریخ با طرح سوالاتی درباره چگونگی و عوامل واقعه مسجد گوهرشاد گفت: بحث مسجد گوهرشاد، روایت فاجعه‌ای است که یک برگ آن کارنامه استبداد و استعمار بود و برگ دیگرش ایثار، شهادت و حرکت جریان اسلامی. سوال این است که چرا واقعه گوهرشاد به وجود آمد و چه کسی مسبب فاجعه بود؟ طراحان و مدیران پشت پرده چه کسانی بودند؟ آیا رضاخان مجری بود یا طراح قضیه؟ با نگاهی به رویدادهای دو سده پیشین ایران می‌توان جزئیات پشت پرده واقعه گوهرشاد را دریافت. در این موضوع بررسی حرکت استعمار بسیار مهم است. متاسفانه یکی از دلایل خطای پژوهشگران ما نشناختن استعمار است. به دوره قاجار نگاه می‌کنیم ناصرالدین‌شاه و فتحعلی‌شاه اگرچه استبداد داشتند اما مثل رضاخان وابسته نبودند. آن‌ها هم بر ایران حکومت می‌کردند با همه خطاها، ظلم‌ها و بی‌تدبیری‌هایی که داشتند اما نیروی بیگانه نبودند. حال آن‌که رضاخان مهره استعمار بود و مجری ایده‌های آنها. در بررسی قضیه گوهرشاد ما باید استعمار و دامنه قدرت آن را بشناسیم که سعی داشت با یکسری مهره‌های وابسته ملت ایران را تغییر دهد. 

او ادامه داد: در دوره رضاخان امر به معروف ممنوع شد. در حالی که قانون نیم‌بند مشروطه هر حرکتی علیه اسلام را ممنوع کرد و نخستین گام استبداد نادیده گرفتن قانون بود. پس از آن آمدن امان‌الله خان، پادشاه افغانستان به همراه همسرش بی‌حجابش به ایران بود او در هر شهری که وارد شد جشن و پایکوبی به راه انداختند بجز در سبزوار. حکومت و مطبوعات وابسته‌اش از پادشاه افعانستان تمجید کردند که روشنفکر است. پس از آن حضور سفرا به همراه همسرانشان در برنامه‌هایی که سعی در ترویج بی‌حجابی و به اصطلاح آزادی زنان بود. یکی از حرکات ترویج بی‌بندباری زنان حضور زن رضاشاه بدون پوشش در حرم حضرت معصومه بود و نخستین اعتراض از سوی تولیت حرم صورت گرفت که برخورد خشن رضاشاه را در پی داشت. برخورد بدون فکری و مستبدانه شاه یک مملکت با تولیت حرم حضرت معصومه که نیاز به چنان خشونتی نداشت. من نمی‌دانم چه‌طور برخی از اعمال رضاشاه حمایت و تمجید می‌کنند آیا این رفتارها را ندیدند؟ رفتارهایی که اسناد آن موجود است. 

پژوهشگر تاریخ معاصر عنوان کرد: وقتی برنامه‌های متعددی در ترویج به اصطلاح آزادی زنان برگزار شد، ششصد عالم طی جلسات و مکتوباتی به حرکت استبدادی و ضددینی رضاخان اعتراض کردند. آنها خواستار محدود کردن این برنامه‌ها به ویژه در شهرهای مذهبی شدند. علی‌اکبر داور در واکنش به این اعتراضات می‌گوید مهم نیست کاری نمی‌توانند بکنند. بعد به فکر اختلاف می‌افتادند اما شیخ عبدالکریم حائری در قم از این حرکت علما حمایت می‌کند و از حکومت می‌خواهد که دست از این پروژه بردارند. واکنش حکومت به رفتار متحد علما در تقبیح متحدالشکل کردن لباس و کشف حجاب با برخوردهای توهین‌آمیز مواجه شد و گاه تبعید علما.
 
قاسم تبریزی گفت: بعد از آن کنگره نسوان شرق روی می‌دهد که برای برگزاری این گردهمایی تبلیغاتی زیادی صورت می‌گیرد و قبلا از آن زمینه‌های مناسب را فراهم می‌کنند که از جمله ایجاد مدارس مختلط در شهرهای مختلف. در مشهد دو مرجع بزرگ سید یونس اردبیلی و آیت‌الله سید حسین قمی را داریم که با برخی از مراجع جلسه می‌گذراند که چه کنند. آیت‌الله قمی می‌گوید اسلام امروز فدایی می‌خواهد. من خودم به تهران می‌روم و شاه را راضی می‌کنم که از چنین برنامه‌ای در مشهد صرف‌نظر کند. شاه چنین روحانی بزرگی را به حضور نمی‌پذیرد و او را در باغ ملک از سوی نظامیان محاصره و بعد تبعید می‌شود. 

او در نقد به پژوهش‌های صورت گرفته درباره واقعه گوهرشاد بیان کرد: مشکل ما این است که مساله گوهرشاد را منحصر به آیت الله بهلول کردیم اگرچه او فرد جسور و شجاعی بود در حالی که در چنین روز علمای بزرگ دیگری حضور داشتند و سخنرانی کردند و سعی‌شان بر آن بود که مردم آسیب نبینند. به هر حال مرحوم بهلول دو روز سخنرانی کرد و از حرم بیرون نرفت. از مرکز دستور می‌رسد که مساله را جمع کنید! ماموران درهای حرم را بستند و به مردم شلیک کردند. پس از واقعه رفتارهای تندی با مراجع معترض می‌شود و بسیاری از آنها از جمله آیت ا... نجف آبادی که پدربزرگ مادری رهبری است، تبعید می‌شود. 

این سندپژوه درباره روایت‌های مختلف از واقعه گوهرشاد گفت: اسناد تاریخی واقعه گوهرشاد در مراکز اسنادی پراکنده است از جمله اسنادی در مرکز بررسی تاریخی اسناد، اسناد ریاست جمهوری و ... وجود دارد. همچنین در خاطرات بسیاری از سیاستمداران و علما جزئیاتی از این واقعه نقل شده است. من از علامه حسن‌زاده آملی شنیدم که گفت علامه شعرانی می‌گوید جنایتی که رضاخان کرد، مغول نکرد! این سخن از زبان علمای ماست حالا برخی می‌گویند دو جنایت کرد اما پل ساخت و کارهای زیادی صورت داد!

قاسم تبریزی گفت: بعد از واقعه گوهرشاد کشف حجاب به صورت شدیدی دنبال شد و آژانها هر جا زن حجابی می‌دیدند چادرش را پاره می‌کردند و با زور زنان را به کشف حجاب وامی‌داشتند. این اسناد و جزئیات واقعه گوهرشاد تا قبل از انقلاب قابل دسترسی نبود اما بعد از انقلاب تاریخنگاری از سوی بخشی از نیروهای انقلابی و اسلامی به میان آمد و خوشبختانه مراکز اسنادی هم در دسترس نیروهای اسلامی قرار گرفت و کار سند رونق گرفت اما بخش دانشگاهی و حوزه علمیه چنان که شایسته است تاریخنگاری را جدی نمی‌گیرند و به اسناد توجهی ندارند اما در این میان نسل جدیدی از محققان به میدان آمده که نیاز به مدیریت دارد و اسناد باید در اختیارش قرار بگیرد.

خشونت نشان دادن به حرکت صلح‌جویانه مردم  
نرجس جاویدی، کارشناس اسناد گفت: نخست باید به قوانین زمینه‌ساز قیام گوهرشاد نگاه کرد که ابتدا قانون متحدالشکل کردن البسه در ۶ دی ۱۳۰۷ بود. بعد از ابلاغ این قانون ملزم شدن ماموران حکومتی برای عکاسی از افراد و فرستادن به مرکز بود، در واقع ماموران حکومتی ملزم بودند با عکاسی گزارش مصور روند متحد اشکل شدن را به مرکز اطلاع دهند. در این میان هر کس که مستثنی از پوشیدن لباس متحدالشکل بود از جمله روحانیت به آنها مجوز داده می‌شود. پس از سفر رضاشاه به ترکیه قانون تعویض کلاه شاپو به کلاه پهلوی در خرداد ۱۳۱۴ ابلاغ شد حال آن‌گه این کلاه در میان مردم جا افتاده بود. ضمن این‌که محدودیت برای استثناها کمتر شد. در همین راستا بخشنامه تعقیب و مجازات استفاده نکردن از کلاه پهلوی صادر شد. در اینجا تنها بخش اندکی از اسناد نمایش داده شد اما در آرشیو ملی اسناد زیادی از این رویداد وجود دارد.

او افزود: در واقعه گوهرشاد ابتدا مردم سعی می‌کنند بدون خونریزی با حکومت صحبت کنند و تغییرات لباس در مشهد حداقل اتفاق نیفتد یا به تدریج رخ دهد. برای همین آیت‌الله قمی را به عنوان نماینده انتخاب می‌کنند تا با شاه صحبت کند اما این حرکت تفاهمی فایده ندارد. بعد از آن مردم با حمایت بهلول دست به تحصن زدند. در میان اسناد، اسنادی از اختلاف‌نظر میان استاندار خراسان و نایب‌التولیه‌ استان قدس وجود دارد. 

این کارشناس اسناد اظهار کرد: از طرفی ارقامی درباره کشته شدگان و زندانیان وجود دارد و سند اسامی توفیق شدگان محصنین نیز موجود است. البته تجمع و تحصن در اعتراض به کلاه شاپو بوده است اگرچه بعضی از محققان آن را به کشف حجاب نسبت می‌دهند، چون قرار بود بعد از سفر رضاشاه به ترکیه قانون کشف حجاب صورت بگیرد و مردم در وحشت و ترس به سر می‌بردند. بعد از واقعه گوهرشاد ما اسنادی داریم که نشان از  مقابله با مردم در قانون کشف لباس دارد که باعث شد قانون کشف حجاب بانوان با تاخیر به اجرا دربیاید. ضمن این‌که‌ بعد از کشف حجاب اسنادی وجود دارد که نشان از فرار در تغییر لباس و کشف حجاب داریم که به عراق مهاجرت می‌کنند و برخی از بانوان پس از کشف حجاب به بهانه کسالت دیگر در مدرسه حاضر نمی‌شوند. همچنین یکی از اسناد نامه فتح‌الله پاکروان به نخست‌وزیر برای تبرئه خود از واقعه گوهرشاد است.