خبرگزاری کتاب ایران (ایبنا) – یکی از علمایی که در نقد صوفی‌گری و تصوف اقدامات شایانی کرده علامه سید نعمت‌الله جزایری، سرسلسله سادات جزایری در خوزستان است. اهمیت او به دلیل تعدد استادانش است، به نحوی که می‌توان گفت او از محضر عموم علمای عصر خود بهره برد و از خرمن دانش هریک خوشه‌ای برچید که از جمله آنها می‌توان به شخصیت‌هایی چون علامه مجلسی، شیخ حر عاملی، آقا جمال خوانساری و فیض کاشانی اشاره کرد. متاسفانه این شخصیت علمی برجسته در قرن یازدهم هجری، میان نسل جدید چندان شناخته شده نیست.
مختصری در پیرامون زندگی، آرا و افکار سید نعمت‌الله جزایری
نسبت سیدنعمت الله جزایری به عبدالله بن موسی بن جعفر، فرزند امام کاظم (ع) می‌رسد. او به سال ۱۰۵۰ در روستای صَباغیه از جزایر بصره، محلی میان دجله و فرات، به دنیا آمد. خاندانش در منطقه خوزستان بویژه در شوشتر به ارائه خدمات دینی و علمی مشغول بودند و ریاست امور شرعی را برعهده داشتند. برخی از فرزندانش نیز به هند رفتند و آنجا ماندگار شدند.
تحصیلات او با فراگیری قرآن و صرف و نحو عربی آغاز می‌شود و بعد برای ادامه تحصیل به هویزه می‌رود و بعد راهی شیراز می‌شود. در شیراز تحصیلات خود را در زمینه علوم عقلی و نقلی (یکی از استادانش در شیراز میرزا ابراهیم فرزند ملاصدراست) بویژه حدیث تکمیل می‌کند از آنجا بعد از یک رفت و بازگشت به محل تولد خود به شوق ادامه تحصیل به اصفهان می‌آید و نزد علامه مجلسی مشغول تلمذ می‌شود. او از جمله کسانی است که در تدوین بحارالانوار با علامه مجلسی همکاری داشت.
علامه جزایری نزد فیض کاشانی، شیخ حر عاملی و آقا جمال خوانساری نیز تلمذ کرد و آموختن دانش حدیث را نزد شیخ حر عاملی به پایان برد. بعدها او به شوشتر بازگشت و مدتی را دوباره در این شهر بسر برد و به تدریس و تربیت طلاب و همچنین رتق و فتق امور شرعی مردم پرداخت. او به سال ۱۱۱۲ هجری در بازگشت از زیارت مشهد در منطقه پلدختر لرستان وفات کرد و در همانجا به خاک سپرده شد.
مشهورترین کتاب شیخ جزایری «الانوار النعمانیة فی معرفة النشأة الانسانیة» است که در ادامه معرفی می‌شود. دیگر کتاب مهم او «مُسکن الشُجُون فی حکم الفرار من الطاعون» است که در آن به شرح بیماری طاعون و شیوع آن در بغداد، جزایر و هویزه پرداخت.
از دیگر آثار مهم او می‌توان به این عناوین اشاره کرد: «ریاض الابرار فی مناقب الائمة الاطهار»، «شرح صحیفه سجادیه»، «حاشیه شرح جامی بر کافیه»، «غایة المرام فی شرح تهذیب الاحکام»، «النور المبین فی قصص الانبیاء و المرسلین»، «جواهر الغوالی فی شرح عوالی اللئالی»، «انیس الوحید فی شرح التوحید»، «زَهْر الربیع فی الطرائف و الملح و المقال البدیع»، «هدیة المؤمنین و تحفة الراغبین» (که رساله فقهی علامه جزایری است) و...
معرفی کتاب « الأنوار النعمانية»
«الأنوار النعمانية» در چهار دفتر یا کتاب کار شده و محتوای اصلی‌اش بیان و شرح احوالات انسان پیش از خلقت است. دفتر اول با موضوع خداشناسی، شناخت اسما و صفات الهی آغاز می‌شود. هرچند که علامه جزایری از جمله علمای اخباری است، اما او در همین کتاب به طریقی فلسفی (البته به همراه استفاده‌های مکرر از نقل) از خلق پیامبر (ص) و ائمه اطهار (ع) از نور واحد سخن به میان می‌آورد و همچنین درباره فضیلت ائمه بر پیامبران بجز پیغمبر مکرم اسلام (ص) بحث می‌کند. مبحث مهم دیگر در این دفتر ذکر احوال ائمه از جمله ولادت، زمان و مکان ولادت، القاب، زمان وفات یا شهادت و... است.
عمده مباحث کتاب دوم در موضوع زندگی و احوالات حضرت ولیعصر (عج) و ذکر برخی از اختلافات کلامی میان شیعه و سنی در مبحث منجی آخرالزمان است. در اینجا هم علامه جزایری احادیث بسیاری را درباره حضرت ولیعصر (عج) و زندگی و میزان عمر و مسئله غیبت و توقیعات وارده از سوی آن جناب را نقل می‌کند.
مبحث دیگر این کتاب مسايل فقهی در حوزه طهارت و نماز است. او ضمن بیان روایاتی در شناخت مسئله طهارت از دیدگاه شرع، احادیث و حکایات مهمی از بزرگان را در زمینه نماز روایت می‌کند و می‌نویسد که ملاک قبولى اعمال انسان، نماز است به اين ترتيب كه قبولى نماز موجب قبولى ساير اعمال و رد آن، موجب رد ساير اعمال می‌شود و این درست برعکس نظر متصوفه است که می‌گویند پس از طی مرحله‌ای تکالیف شرعی از ایشان ساقط می‌شود. این کتاب با مباحثی پیرامون ازدواج، نطفه در رحم و سعدی و نحوست برخی از ایام به پایان می‌رسد.
کتاب سوم از «الأنوار النعمانية» با روایاتی درباره مسئله غیبت شروع می‌شود که از نظر علامه جزایری از جمله گناهان کبیره است، اما عامه مردم از آن غافل بوده و روز و شب خود را با آلودن به این گناه سپری می‌کنند. علامه اذعان دارد که عموم مردم از حرمت غیبت و روایات پیرامون عذاب شدید الهی پس از ارتکاب به آن، آگاهی ندارند و باید مردم را نسبت به این مسئله مهم آگاه کرد. پس از آن است که نویسنده برخی دیگر از گناهان از جمله سخن چینی و نمامی، حسد، غرور و تکبر، معامله با ظالمین (که از جمله مکاسب محرمه است)، عاق والدین، ربا، و کفر و شرک را مورد واکاوی قرار می‌دهد و احادیث در پیرامون این گناهان را روایت می‌کند. این کتاب با ذکر برخی از صفات نیک و اوصاف صالحان و در نهایت آداب تعلیم و تعلم و چگونگی عمل به امر به معروف و نهی از منکر به پایان می‌رسد که روایات و حکایت‌های درباره این موضوعات نیز جذاب است.
کتاب چهارم در موضوع زبان‌شناسی و علم نحو و اهمیت یادگیری آن است. علامه به دلیل مشی اخباری خود احتیاج به علم نحو را از سایر علوم بیشتر می‌داند. در این دفتر همچنین مباحثى نيز پيرامون قيامت و وضعيت مردم در آن بيان و آيات و رواياتى در اين رابطه ذكر و مباحثی پیرامون بهشت و اوضاع ساکنان آن شرح و توضيح داده شده است. موخره کتاب شرح احوال و زندگی استادان و مشایخ نویسنده است.
مبحثی درباره تصوف را به نقل از جلد دوم این کتاب بخوانید:
مدرسه تصوف را خلفای جور تاسیس کردند
مرحوم علامه سید نعمت الله جزایری در کتاب مهم «انوار نعمانیه» پس از بیان عقاید گروه صوفیان، چنین نوشته است: این مذهب و مسلک به چند دلیل به وجود آمد
۱. حاکمان بنی امیه و پس از آن حاکمان بنی العباس افرادی را در لباس زهد و عبادت و غیبت گویی در میان جوامع عصر خود به وجود آوردند تا از رهگذر این افراد، با ائمه اطهار معارضه کنند و عظمت و شخصیت خدادادی و زهد و کمالات اهل بیت را در نظر جماعت آن روز کوچک جلوه دهند. (و این ایده با توجه به جسارت‌هایی که شخصیت‌هایی چون حسن بصری و سفیان ثوری نسبت به ائمه معصومین داشتند، به حقیقت نزدیک است.)
لذا حاکمان آن روز از گروه صوفیان حداکثر استفاده را می‌کردند و در ترویج و گسترش مسلک صوفیه کوشش فراوان به خرج می‌دادند و برای ایشان بقعه و خانقاه برپا می‌ساختند و اموال بسیار در اختیار آنان قرار می‌دادند و هم خود و هم مردم را وادار می‌کردند که به سوی آنان توجه کنند؛ و عنوان مراشد ایشان را بالاتر و والاتر از ائمه اطهار معرفی می‌کردند.
۲. از رهگذر چهل روز گوشه گیری و در تاریکی نشستن و با ذکر خفی عنوانی را برای خود کسب نمودن، صوفیان بر گروه عوام مردم سوار می‌شدند و خود را مکان حلول حق به مردم معرفی می‌کردند.
۳. مراشد و اقطاب صوفیه از طریق این مسلک به مال و مقام می‌رسیدند و همه چیز را برای خود مباح می‌شناختند.
***
برای مطالعه دیگر مطالب تاکنون منتشر شده از این پرونده بر تیترهای زیر کلیک کنید:
سیمای یک سامری؛ چرا حسن بصری به ولی خود شک کرد؟
اهتمام شیخ حر عاملی به مقابله فکری با اهل خرقه
سلسله اساتید حلاج نیشابوری به سجاح ساحر باز می‌گردد
تقدیس ابلیس توسط صوفیه؛ آیا با شرع همخوانی دارد؟
مذمت سفیان ثوری توسط امام باقر به روایت ثقةالاسلام کلینی
رد عقاید فاسد حسن بصری توسط فضل بن شاذان/به جواز تقدیم مفضول بر فاضل در امامت معتقد بود
مختصری در پیرامون زندگی، آرا و افکار سید نعمت‌الله جزایری
نسبت سیدنعمت الله جزایری به عبدالله بن موسی بن جعفر، فرزند امام کاظم (ع) می‌رسد. او به سال ۱۰۵۰ در روستای صَباغیه از جزایر بصره، محلی میان دجله و فرات، به دنیا آمد. خاندانش در منطقه خوزستان بویژه در شوشتر به ارائه خدمات دینی و علمی مشغول بودند و ریاست امور شرعی را برعهده داشتند. برخی از فرزندانش نیز به هند رفتند و آنجا ماندگار شدند.
تحصیلات او با فراگیری قرآن و صرف و نحو عربی آغاز می‌شود و بعد برای ادامه تحصیل به هویزه می‌رود و بعد راهی شیراز می‌شود. در شیراز تحصیلات خود را در زمینه علوم عقلی و نقلی (یکی از استادانش در شیراز میرزا ابراهیم فرزند ملاصدراست) بویژه حدیث تکمیل می‌کند از آنجا بعد از یک رفت و بازگشت به محل تولد خود به شوق ادامه تحصیل به اصفهان می‌آید و نزد علامه مجلسی مشغول تلمذ می‌شود. او از جمله کسانی است که در تدوین بحارالانوار با علامه مجلسی همکاری داشت.
علامه جزایری نزد فیض کاشانی، شیخ حر عاملی و آقا جمال خوانساری نیز تلمذ کرد و آموختن دانش حدیث را نزد شیخ حر عاملی به پایان برد. بعدها او به شوشتر بازگشت و مدتی را دوباره در این شهر بسر برد و به تدریس و تربیت طلاب و همچنین رتق و فتق امور شرعی مردم پرداخت. او به سال ۱۱۱۲ هجری در بازگشت از زیارت مشهد در منطقه پلدختر لرستان وفات کرد و در همانجا به خاک سپرده شد.
مشهورترین کتاب شیخ جزایری «الانوار النعمانیة فی معرفة النشأة الانسانیة» است که در ادامه معرفی می‌شود. دیگر کتاب مهم او «مُسکن الشُجُون فی حکم الفرار من الطاعون» است که در آن به شرح بیماری طاعون و شیوع آن در بغداد، جزایر و هویزه پرداخت.
از دیگر آثار مهم او می‌توان به این عناوین اشاره کرد: «ریاض الابرار فی مناقب الائمة الاطهار»، «شرح صحیفه سجادیه»، «حاشیه شرح جامی بر کافیه»، «غایة المرام فی شرح تهذیب الاحکام»، «النور المبین فی قصص الانبیاء و المرسلین»، «جواهر الغوالی فی شرح عوالی اللئالی»، «انیس الوحید فی شرح التوحید»، «زَهْر الربیع فی الطرائف و الملح و المقال البدیع»، «هدیة المؤمنین و تحفة الراغبین» (که رساله فقهی علامه جزایری است) و...
معرفی کتاب « الأنوار النعمانية»
«الأنوار النعمانية» در چهار دفتر یا کتاب کار شده و محتوای اصلی‌اش بیان و شرح احوالات انسان پیش از خلقت است. دفتر اول با موضوع خداشناسی، شناخت اسما و صفات الهی آغاز می‌شود. هرچند که علامه جزایری از جمله علمای اخباری است، اما او در همین کتاب به طریقی فلسفی (البته به همراه استفاده‌های مکرر از نقل) از خلق پیامبر (ص) و ائمه اطهار (ع) از نور واحد سخن به میان می‌آورد و همچنین درباره فضیلت ائمه بر پیامبران بجز پیغمبر مکرم اسلام (ص) بحث می‌کند. مبحث مهم دیگر در این دفتر ذکر احوال ائمه از جمله ولادت، زمان و مکان ولادت، القاب، زمان وفات یا شهادت و... است.
عمده مباحث کتاب دوم در موضوع زندگی و احوالات حضرت ولیعصر (عج) و ذکر برخی از اختلافات کلامی میان شیعه و سنی در مبحث منجی آخرالزمان است. در اینجا هم علامه جزایری احادیث بسیاری را درباره حضرت ولیعصر (عج) و زندگی و میزان عمر و مسئله غیبت و توقیعات وارده از سوی آن جناب را نقل می‌کند.
مبحث دیگر این کتاب مسايل فقهی در حوزه طهارت و نماز است. او ضمن بیان روایاتی در شناخت مسئله طهارت از دیدگاه شرع، احادیث و حکایات مهمی از بزرگان را در زمینه نماز روایت می‌کند و می‌نویسد که ملاک قبولى اعمال انسان، نماز است به اين ترتيب كه قبولى نماز موجب قبولى ساير اعمال و رد آن، موجب رد ساير اعمال می‌شود و این درست برعکس نظر متصوفه است که می‌گویند پس از طی مرحله‌ای تکالیف شرعی از ایشان ساقط می‌شود. این کتاب با مباحثی پیرامون ازدواج، نطفه در رحم و سعدی و نحوست برخی از ایام به پایان می‌رسد.
کتاب سوم از «الأنوار النعمانية» با روایاتی درباره مسئله غیبت شروع می‌شود که از نظر علامه جزایری از جمله گناهان کبیره است، اما عامه مردم از آن غافل بوده و روز و شب خود را با آلودن به این گناه سپری می‌کنند. علامه اذعان دارد که عموم مردم از حرمت غیبت و روایات پیرامون عذاب شدید الهی پس از ارتکاب به آن، آگاهی ندارند و باید مردم را نسبت به این مسئله مهم آگاه کرد. پس از آن است که نویسنده برخی دیگر از گناهان از جمله سخن چینی و نمامی، حسد، غرور و تکبر، معامله با ظالمین (که از جمله مکاسب محرمه است)، عاق والدین، ربا، و کفر و شرک را مورد واکاوی قرار می‌دهد و احادیث در پیرامون این گناهان را روایت می‌کند. این کتاب با ذکر برخی از صفات نیک و اوصاف صالحان و در نهایت آداب تعلیم و تعلم و چگونگی عمل به امر به معروف و نهی از منکر به پایان می‌رسد که روایات و حکایت‌های درباره این موضوعات نیز جذاب است.
کتاب چهارم در موضوع زبان‌شناسی و علم نحو و اهمیت یادگیری آن است. علامه به دلیل مشی اخباری خود احتیاج به علم نحو را از سایر علوم بیشتر می‌داند. در این دفتر همچنین مباحثى نيز پيرامون قيامت و وضعيت مردم در آن بيان و آيات و رواياتى در اين رابطه ذكر و مباحثی پیرامون بهشت و اوضاع ساکنان آن شرح و توضيح داده شده است. موخره کتاب شرح احوال و زندگی استادان و مشایخ نویسنده است.
مبحثی درباره تصوف را به نقل از جلد دوم این کتاب بخوانید:
مدرسه تصوف را خلفای جور تاسیس کردند
مرحوم علامه سید نعمت الله جزایری در کتاب مهم «انوار نعمانیه» پس از بیان عقاید گروه صوفیان، چنین نوشته است: این مذهب و مسلک به چند دلیل به وجود آمد
۱. حاکمان بنی امیه و پس از آن حاکمان بنی العباس افرادی را در لباس زهد و عبادت و غیبت گویی در میان جوامع عصر خود به وجود آوردند تا از رهگذر این افراد، با ائمه اطهار معارضه کنند و عظمت و شخصیت خدادادی و زهد و کمالات اهل بیت را در نظر جماعت آن روز کوچک جلوه دهند. (و این ایده با توجه به جسارت‌هایی که شخصیت‌هایی چون حسن بصری و سفیان ثوری نسبت به ائمه معصومین داشتند، به حقیقت نزدیک است.)
لذا حاکمان آن روز از گروه صوفیان حداکثر استفاده را می‌کردند و در ترویج و گسترش مسلک صوفیه کوشش فراوان به خرج می‌دادند و برای ایشان بقعه و خانقاه برپا می‌ساختند و اموال بسیار در اختیار آنان قرار می‌دادند و هم خود و هم مردم را وادار می‌کردند که به سوی آنان توجه کنند؛ و عنوان مراشد ایشان را بالاتر و والاتر از ائمه اطهار معرفی می‌کردند.
۲. از رهگذر چهل روز گوشه گیری و در تاریکی نشستن و با ذکر خفی عنوانی را برای خود کسب نمودن، صوفیان بر گروه عوام مردم سوار می‌شدند و خود را مکان حلول حق به مردم معرفی می‌کردند.
۳. مراشد و اقطاب صوفیه از طریق این مسلک به مال و مقام می‌رسیدند و همه چیز را برای خود مباح می‌شناختند.
***
برای مطالعه دیگر مطالب تاکنون منتشر شده از این پرونده بر تیترهای زیر کلیک کنید:
سیمای یک سامری؛ چرا حسن بصری به ولی خود شک کرد؟
اهتمام شیخ حر عاملی به مقابله فکری با اهل خرقه
سلسله اساتید حلاج نیشابوری به سجاح ساحر باز می‌گردد
تقدیس ابلیس توسط صوفیه؛ آیا با شرع همخوانی دارد؟
مذمت سفیان ثوری توسط امام باقر به روایت ثقةالاسلام کلینی
رد عقاید فاسد حسن بصری توسط فضل بن شاذان/به جواز تقدیم مفضول بر فاضل در امامت معتقد بود
نظر شما