خبرگزاری کتاب ایران (ایبنا)- برگزاری آئین شب چله، طولانی‌ترین شب سال فرصت مناسبی برای تجدیددیدار اقوام و بستگان و استحکام بنیان خانواده و از جهتی حفظ هویت فرهنگ در میان اقوام ایرانی است. مردمان سرزمین ایران و ایران فرهنگی (سرزمین‌های همجوار در محدوده فلات ایران) با بیدار ماندن، تا طلوع خورشید و سپیده دم، پاسداشت سنت و آیین یلدا را استمرار می‌بخشند. خوردن خوراکی‌ها و مراسم دیگر در این شب، بهانه‌ای است برای بیدار ماندن. چله از چهل گرفته شده است، به دو بخش چله بزرگ و چله کوچک تقسیم می‌شود. چله بزرگ از نخستین روز دی ماه شروع و تا ده بهمن پایان می‌یابد، پس از آن چله کوچک از یازده بهمن تا بیست اسفند ادامه می‌یافت؛ به این شب، شب چله می‌گویند، زیرا از این شب (٣٠ آذر) تا ده بهمن جشن سده (چله بزرگ) که برای ایرانیان بسیار با اهمیت بوده ٤٠ روز باقی مانده است، شب چله از زمان ساسانیان به یلدا به معنی تولد و زایش که لغتی سریانی است، تغییر یافت و چون شب یلدا را با زایش مهر تطبیق می‌کرده‌اند، از این رو بدین نام نامیده‌اند. به مناسبت جشن «شب یلدا /چله» با دکتر حبیب‌اله محمودیان، پژوهشگر تاریخ و مولف کتاب «آیین ایرانی شب یلدا» (شب چله) به گفت‌و‌گو نشسته‌ایم که در ادامه می‌خوانید:
 
جشن‌ها در ایران باستان چگونه برگزار می‌شد و چه روزهایی از سال به جشن و شادی اختصاص داشت. این روزها بر چه اساسی انتخاب می‌شد؟
عنصر ایرانی در طول دوران مختلف تاریخی، با تفکر و تدبر و اندیشه‌ خود توانسته است در تحولات علمی و فرهنگی جامعه صاحب نقش باشد. بهره‌گیری ایرانیان از علم نجوم و محاسبات مختلف در رابطه با صور فلکی، آیین‌ها و جشن‌های مرتبط با فصول و تغییرات و تحولات در پدیده‌های منظم کیهانی با توجه به موقعیت‌ها و شرایط خاص مکانی، نشانه تفکر و تدبر عنصر ایرانی در تحولات علمی و فرهنگی است. اعیاد نوروز باستانی، جشن مهرگان، جشن و آئین‌های کشاورزی، جشن سده، چهارشنبه‌سوری، شب یلدا و... نمونه‌های ارزشمندی از آیین‌های ایرانی است که در هر موقعیتی شادابی، نشاط، مهربانی، وحدت وهمدلی، محبت، دلسوزی و... را برای انسان‌ها به ارمغان آورده است. در بیشتر منابع به واژه جشن اشاره شده که از «یسن» گرفته شده که مفهومی اوستایی و به معنی ستایش و پرستش آمده است. معمولا در فرهنگ‌های ایرانی جشن به معنی عید آمده است. به عبارت دیگر، جشن یعنی ستایش و پرستش دینی همراه با سرور و شادمانی است. در ایران پیش از اسلام جشن‌های مختلفی برگزار می‌شد که دارای تعدد و تنوع بوده است. در برخی منابع تعداد جشن‌ها را تا بیست و چهار جشن ذکر کرده‌اند. در تقویم ایران باستان هر روز نامی داشت و هم نام شدن یک روز و یک ماه همان زمان، سبب برگزاری جشن ماهانه در آن روز می‌شد و به این ترتیب هر ماه جشن مخصوص به خود را داشت. پس در هر ماه یک روز مخصوص جشن ماهیانه بود، به جز ماه دی که سه جشن داشتند.


 
یلدا به عنوان یکی از جشن‌های ایران باستان است که تا امروز برگزار می‌شود، این جشن به عنوان یکی از آیین‌های ایرانی در کتاب «آیین ایرانی شب یلدا» چگونه تبیین شده است؟
یلدا همان میلاد به معنای زایش- زادروز یا تولد است که ریشه سریانی دارد. ایرانیان این نام را برای شب چله به کار می‌برند و در فرهنگ‌های مختلف: بلند، تاریک و عمیق، تولد و زایش و تولد مهر (میترا) معنی شده است. در برخی منابع واژه یلدا (یل=پهلوان و دلیر) و ( دا= در فارسی میانه (پهلوی) معادل روز آمده است. مانند واژه فردا و day برگرفته از فارسی است. میلاد در زبان عربی جشن ظهور میترا یا مهر بوده است. بنابراین، یلدا به زبان عربی تولد و میلاد و به زبان پارسی زایش است. یلدا به زمان بین غروب آفتاب سی‌ام آذر (آخرین روز پاییز) تا طلوع آفتاب روز یکم دی (نخستین روز زمستان) گفته می‌شود. یلدا، در دوره اسلامی به مراسمی اطلاق می‌شد که در دوران باستان در موعد انقلاب زمستانی برگزار می‌شد و به نام آذرجشن و شب چله معروف بوده است. واژه یلدا در منابع ایرانی به صورت واژه مرکب اوستایی (یار – دا) آمده که به معنی: مقطع و تقسیم سال است. البته حرف (ر) به (ل) قابل تبدیل بوده است. خرم‌دینان  پیرو مزدک، از یلدا به نام خرم روز یاد کرده‌اند به معنای روز ولادت و...
 
ابوریحان بیرونی، مبدأ سال‌شماری تقویم کهن سیستانی را آغاز زمستان می‌داند. او در آثارالباقیه نقل کرده است، منظور از میلاد، میلاد مهر یا خورشید است. نامگذاری نخستین ماه زمستان و سال نو با نام «دی» به معنای دادار/ خداوند از همان باورهای میترایی سرچشمه می‌گیرد. همچنین ابوریحان بیرونی از این جشن با نام «میلاد اکبر» نام برده و منظور از آن را «میلاد خورشید» دانسته ‌است. شب چله، مترادف شب یلداست. چرا که چهل روز اول زمستان را «چله بزرگ» و بیست روز بعد از آن را «چله کوچک» نامیده‌اند. چون شب یلدا را با میلاد مسیح تطبیق می‌کرده‌اند از این رو بدین نام نامیده‌اند. جشن شب یلدا، جشن بزرگداشت علم است. جشن شب چله، جشن بزرگداشت علم در دوران باستان است. نیاکان ما، در بیش از هفتاد قرن پیش، به گاه‌شماری خورشیدی دست پیدا کردند و با تفکر و تامل دریافتند که اولین شب زمستان بلندترین شب سال است. یلدا- همان میلاد به معنای زایش- زاد روز یا تولد است که از آن زبان سامی وارد پارسی شده است. باید دانست که در بسیاری از نقاط ایران برای نامیدن بلندترین شب سال، به جای شب یلدا از واژه شب چله استفاده می‌شود.
 
در کتاب «آیین ایرانی شب یلدا» به جشن‌های مناطق کردنشین هم پرداخته‌اید، برگزاری جشن‌های باستانی مخصوصاً جشن یلدا در این مناطق چگونه است؟
بیشتر جشن‌ها در فصول مناطق کردنشین و یا بهتر بگوییم در مناطق زاگرس‌نشین  بر اساس تقویم یزدگردی تنظیم شده است. زمان فصول سال از ایام کهن بر اساس شرایط جغرافیایی به ویژه اقلیم منطقه محاسبه و تدوین شده و  تا سال 1304 هجری شمسی مورد توجه بوده است. این فصل‌ها عبارتند از:
 فصل وهار (بهار): از اول بهمن ماه شروع می‌شود و تا 5 اردیبهشت ادامه دارد.
فصل تاوسان (تابستان):  از اول اردیبهشت  تا اول مرداد ماه،
 فصل سردوا (پائیز):  شامل ماه‌های  مردادماه، شهریور و مهرماه  بوده است.
فصل زمسان (زمستان): از اول آبان تا آخر دی‌ماه محاسبه شده است.
ماه‌های فصل زمستان
ماه اول: آبان (پپگه) 
ماه دوم: آذر (‌ماه نامگ‌)
ماه سوم: دی (خاکه لیوه)
سه شش: شش روز پایانی دی‌ماه و12  روز اول بهمن
پنجه: پنج روز  باقیمانده سال را گویند. پنجه یا پنجک و یا خمسه مسترقه. بنابراین بخش جشن‌ها و اعیاد در این مناطق تابع ویژگی‌ها و تغییرات اجرام کیهانی و صورت‌های فلکی بوده است.
ایلامیان نیز از قدیم‌الایام این شب را که همراه با برکت، تندرستی، فراوانی، شادکامی و صله‌رحم است، بزرگ داشته‌اند، مهم‌ترین پیامد اجتماعی شب یلدا دور هم‌نشینی و به ‌جا آوردن صله‌رحم و احترام به بزرگترهای خانواده است. استان ایلام از دوران گذشته تا حالا شب یلدا را با متل‌گویی و داستان‌خوانی رستم و سهراب و به‌خصوص شاهنامه‌خوانی به زبان کردی سپری کرده‌اند، این شب‌نشینی همراه با خوردن میوه‌های خارج از فصل و آجیل‌های محلی همچون «گردو، بادام و قیصی»، «گندم شیر»، «عصاره خرما و کنجد» و «حلوای خرما و کشک سائیده» است.



گستره یلدا در گستره ایران فرهنگی چگونه برگزار می شود و کتاب «آیین ایرانی شب یلدا» از این منظر چگونه به این جشن باستانی نگاه می کند؟
برگزاری آئین شب چله، طولانی‌ترین شب سال فرصت مناسبی برای تجدیددیدار اقوام و بستگان و استحکام بنیان خانواده و از جهتی حفظ هویت فرهنگ در میان اقوام ایرانی است. مردمان سرزمین ایران و ایران فرهنگی (سرزمین‌های همجوار در محدوده فلات ایران) با بیدار ماندن، تا طلوع خورشید و سپیده دم، پاسداشت سنت و آیین یلدا را استمرار می‌بخشند. خوردن خوراکی‌ها و مراسم دیگر در این شب، بهانه‌ای است برای بیدار ماندن. مراسم شب چله در مناطق مختلف و با توجه به شرایط اقلیم هر منطقه برگزار می‌شود. استفاده از تنقلات مختلف محلی و با بهره‌گیری از ذوق و هنر ایرانیان تهیه و تزیین می‌‌شود.

به عنوان نمونه می‌توان از نان سنگک و دلمه اهالی کردستان، خرما و رنگینک اهالی فارس، گندم و شیر و کنجد و خرمای ایلامی (‌کله کنجی‌) هندونه و مرکبات بیشتر مناطق کشور، ماهی سفید گیلانی‌ها و... نام برد. از دیگر برنامه‌های شب چله در میان ایرانیان: شاهنامه‌خوانی، حافظ‌خوانی و فال حافظ، قصه‌گویی و دیگر برنامه‌های متنوع رایج است. مردمان سرزمین ایران با بیدار ماندن، طلوع خورشید و سپیده دم را انتظار می‌کشند تا خود شاهد دمیدن خورشید باشند و آن را ستایش کنند. یکی از دلایل گرفتن جشن در این شب زاده شدن ایزدمهر است. بررسی‌های تاریخی نشان می‌دهد: ایرانیان از قدیم‌الایام در  شب یلدا تا سپیده دم بیدار می‌مانند، در کنار یکدیگر  به شادی می‌پرداختند. یکی از دلایل گرفتن جشن در این شب زاده شدن ایزدمهر است که از آیین‌های رایج در این کشور کهنسال بوده است. به نظر می‌رسد نمادهای ایام کریسمس از نمادهای ایرانی گرفته شده باشند چون:
کریسمس جشن میلاد حضرت عیسی مسیح نماد یلدا؛
بابانوئل = بابا نوروز پدر میترا نماد میترا؛
کلاه و شنل  بابا نوئل نماد کلاه و شنل میترا  در هنگام تولد؛
ریش بلند بابانوئل نماد پیری میترا؛
صلیب حضرت مسیح (ع) نماد چلیپا = گردونه مهر یا نشانه چهارپایه = چهارپره که درون چهار خط فصول سال و چهار عنصر (آب،خاک،باد وآتش) را نشان می‌دهد.
این نماد در تزیینات حکاکی شده مساجد و کلیساها مورد استفاده قرار گرفته است. نمونه این نوع تزیینات را می‌توان در مسجد شیخ لطف‌اله، تخت جمشید، نقش رستم وکلیسای اصفهان ملاحظه کرد. از جهتی بنا بر اسطوره‌های ایرانیان، آناهیتا، الهه‌ باروری مهر را در تاریکی محض به دنیا آورده و روی برگ گل نیلوفر قرار داده است. لذا گل نیلوفر نماد ایزد بانو آناهیتا شناخته می‌شود.
 
سیر تاریخی یلدا از گذشته تاکنون دچار چه تغییراتی شده و چگونه می‌‌توان این جشن و جشن‌های دیگر را برای آیندگان حفظ کرد؟
به نظر می‌رسد یلدا در فراز و نشیب تاریخ تحت تاثیر شرایط و موقعیت‌ها شاهد تغییر و تحول بوده است. پیش از اسلام با معیارهای رایج جامعه این جشن رواج داشته و بعد از اسلام ساکنان فرهیخته ایران زمین توانستند با تقویت ارزش‌های دین اسلام نسبت به برگزاری آیین‌ها و جشن‌‌های مختلف از جمله یلدا مبادرت ورزند. از این‌رو، یلدا از منظر زمان برگزاری و تغییرات فصول و جشن و آیین‌ها همچنان تا به امروز استمرار داشته است. اما کیفیت برگزاری با داشتن امکانات بیشتر و بهره‌گیری از رسانه‌های ارتباطی در دنیای امروز در گستره وسیعی از جهان مورد توجه قرار گرفته است.
 
شب یلدا به عنوان یک میراث جهانی به تازگی به ثبت جهانی رسیده است، تلاش پژوهشگران عرصه تاریخ برای شناساندن این میراث جهانی تا چه حد مثمرثمر بوده است؟
ایران در چهارراه ارتباطی دنیای باستان واقع شده است. لذا نقش عمده‌ای در تاریخ و تحولات تاریخی جهان ایفا کرده است. اما تاکنون آن‌گونه که بایسته است، نتوانسته‌ایم تاریخ خود را به جهانیان معرفی کنیم. صدها طرح تحقیق انجام داده‌ایم و دانشگاه‌ها و مراکز علمی کشور نتوانسته‌اند از این مجموعه با ارزش علمی به نفع کشور و معرفی تمدن و فرهنگ ایران زمین بهره‌گیری کنند. تحقیقات باستان‌شناسی نشان می‌دهد ایران در عهد باستان آغازگر تولید غذای مطمئن به بشریت بوده است. کشف دانه‌های گندم، جو، عدس و... بقایای استخوان بقزکوهی در دوران اهلی کردن دام متعلق به ساکنان این سرزمین بوده است. چرا در این زمینه رسانه‌ها و مراکز علمی و تحقیقاتی اطلاعات و یافته‌های علمی را در اختیار مراکز علمی و فرهنگی جهان قرار نمی‌دهند و چرا معرف تمدن و فرهنگ این سرزمین بزرگ نیستیم. اگر تاریخ تمدن درهم تنیده 11 هزارساله ایران مورد توجه قرار گیرد، فرهنگ‌دوستان جهان با عظمت تاریخ سرزمین بزرگ ایران بیشتر آشنا می‌شوند. هویت ایرانی و فرهنگ ایرانی با غنای خود می‌تواند آرام بخش نا بسامانی‌های ناشی از بی‌هویتی‌های امروز جهان باشد.
 
حافظ‌خوانی از چه زمانی در جشن شب یلدا مرسوم شده است؟
شب یلدا در فرهنگ‌های ایرانی با اجرای آیین‌های گوناگونی همراه است. اعضای خانواده‌های ایرانی تا پاسی از شب بر اساس سنت دیرینه خود به شادمانی می‌پردازند. از مهم‌ترین آیین‌های شب یلدا می‌توان به شاهنامه‌خوانی، حافظ‌خوانی و قصه‌گویی بزرگ‌ترها اشاره کرد. شاهنامه فردوسی و دیوان حافظ نیز بخشی از سفره یلدا را تشکیل می‌دهند. شاهنامه‌خوانی از دیگر رسم‌هایی است که از دیرباز در میان ایرانیان رایج بوده و بخش جدایی‌ناپذیر شب یلدا دانسته شده‌ است. گرفتن فال حافظ یکی از سرگرمی‌های این شب به شمار می‌رود. در این شب بزرگ خانواده تفألی به دیوان حافظ می‌زنند و اهل ذوق و شاعری، سروده‌های خود را برای دیگران می‌خوانند. در مجموع اینها آدابی هستند که در میان مردم باقی مانده و هر سال با شب یلدا نو می‌شوند.