به گزارش خبرگزاری کتاب ایران(ایبنا) آداب و رسوم ماه مبارک رمضان یکی از مباحث مهم فرهنگ مردم است و از آنجا که این آداب و رسوم ریشه دینی دارد، مورد توجه همگان است. در ماه رمضان مردم یکپارچه برای انجام تکالیف شرعی آماده می‌شوند و  هر جمعیت و هر گروهی با آداب و تشریفات خاص خود مراسم رمضان را برگزار می‌کنند.  در سال نو شاهد تقارن جشن نوروز با ماه مبارک رمضان هستیم. به این بهانه چاپ سوم کتاب «رمضان در فرهنگ مردم» گردآوری و تألیف سیداحمد وکیلیان را که از سوی مجتمع فرهنگی سروش به چاپ رسیده است، تورقی کردیم. در این گزارش آداب و رسوم ماه مبارک رمضان را از این کتاب می‌خوانیم:

استقبال از ماه مبارک رمضان
چهره تمام شهرها و روستاهای ایران از نیمه ماه شعبان دگرگون می‌شود و همه مردم در جنب‌و‌جوش و آماده ساختن خویش برای استقبال از ماه مبارک رمضان؛ ماه عبادت، ماه پرهیز از گناه، ماه پالوده شدن از دوگانگی  و ماه نزدیک شدن به پروردگار هستند. از چند روز قبل از ماه رمضان مردم به نظافت و پاکسازی خانه‌ها، محله‌ها، حجره‌ها، کاروانسراها، تیمچه‌ها، بازارها، دکان‌ها، تکیه‌ها، مساجد، حسینیه‌ها و حتی حمام‌های عمومی می‌پردازد. تهیه مایحتاج ماه مبارک رمضان نیز بخشی از مراسم استقبال از ماه مبارک به شمار می‌رود.

مراسم آشتی‌کنان قبل از ماه رمضان یکی از رسوم پسندیده در ماه مبارک رمضان آشتی و ایجاد الفت بین افرادی است که به سببی از یکدیگر کدورتی به دل دارند. این رسم پسندیده قبل از فرارسیدن ماه رمضان از واجبات است و عقیده بر آن است که اگر کسی روزه بگیرد در حالی که از بستگان یا برادر دینی خود کدورتی به دل داشته باشد روزه‌اش مال شیطان است و قبول درگاه خداوند نیست. این رسم در همه شهرها و روستاها کم و بیش وجود دارد.

اعزام مبلغان مذهبی به شهرها و آبادی‌ها از دیگر مقدمات ماه مبارک رمضان است. از طرف مراجع تقلید مبلغان و مروجان به شهرها و آبادی‌ها اعزام می‌شوند تا اصول عقاید و احکام شرعی را برای مردم در ماه رمضان بازگو کنند.

در بیشتر نقاط ایران روز آخر ماه شعبان را روز «کلوخ‌اندازان» گویند. در این روز ضمن اینکه مردم دور هم جمع می‌شوند و به شادی و شادمانی می‌پردازند، خود را برای ماه رمضان آماده می‌کنند. روز کلوخ‌اندازان بعضی‌ها در خانه بزرگ خانواده جمع می‌شوند و بسیاری از مردم در صورت مناسب بودن فصل و هوا؛ اغلب در بهار و تابستان به باغ‌ها و گردشگاه‌های اطراف شهر و آبادی خویش می‌روند. در کلوخ‌اندازان غذاهایی مانند «شولی»، آش رشته یا آش خمیر پخته می‌شود. پیشواز رسم دیگر ماه مبارک رمضان است. در روستای آوانک طالقان بسیاری از مردم سه روز اول و وسط و آخر ماه‌های رجب و شعبان را روزه می‌گیرند و عقیده دارند با روزه ماه رمضان خداوند ثواب سه ماه روزه برای آنان ثبت می‌کند. در شهرهای گیلان به پیشواز رفتن ماه رمضان «پیشاشو» گویند. بیشتر مردم پیشواز از ماه رمضان را مستحب می‌دانند و در این امر مصرند.

آمادگی برای روزه گرفتن
کتاب «رمضان در فرهنگ مردم» در بخش دوم به این آمادگی‌ها پرداخته است. در گذشته مردم ماه مبارک رمضان را با رویت هلال آغاز می‌کردند، مگر آنکه ماه شعبان سی روز بود یا حاکم بلد روز آغاز ماه را قبلا تعیین و مردم را به روزه گرفتن حکم می‌کرد. از قدیم‌الایام برای بیدار شدن در سحرهای ماه مبارک رمضان و تشخیص وقت دقیق سحر و انجام اعمال مخصوص سحر از وسایل و روش‌های گوناگونی استفاده می‌کردند. این نشانه‌ها عبارتند از ماه و مهتاب و ستارگان، بانگ خروس، خواندن سوره یاسین و طه، چراغ روشن مساجد، صدای نقاره، طبل و شیپور، بوق حمام، توپ درکردن، کوبیدن دیوار همسایه، نذرداران و نیکوکاران، جار کشیدن، تیر درکردن، صدای مناجات، زنگ تلفن و زنگ ساعت.

نحوه به جا آوردن اعمال سحر و خوردن سحری در شهرها و روستاهای مختلف و میان خانواده‌ها یکسان نیست و تفاوت‌هایی دارد. اما آنچه بیشتر معمول و متداول است از این قرار است: قریب دو ساعت به سحر مانده اهل خانه از خواب بیدار می‌شوند و قبل از هر کار وضو می‌گیرند زیرا عقیده دارند به جا آوردن اعمال سحر و خوردن سحری با وضو ثواب بیشتری دارد. به غذای مخصوص سحر، سحری می‌گویند. قبل از فرارسیدن صبح باید دهان را شست و تمیز کرد. دندان‌ها را با خلال دندان تمیز می‌کنند و مسواک می‌زنند تا ریزه‌های غذا لای دندان‌ها نماند و سبب باطل شدن روزه نشود.

تغییرات در زندگی و اعمال روزه‌داران
وضع کسب و کار در ماه مبارک رمضان با ماه‌های دیگر سال تفاوت چشمگیری دارد و تغییراتی در کار کسبه و بازار به وجود می‌آید. در ماه رمضان بازار از رونق می‌افتد و مردم بیشتر در فکر عبادت هستند. در ماه رمضان در اغلب مساجد و تکایا و بسیاری از خانه‌ها ختم قرآن برگزار می‌شود. بعضی از سوره‌های قرآن شان بخصوصی دارند و ثواب قرائت آنها مخصوصا در ماه مبارک رمضان بسیار زیاد است. از این میان باید از سوره‌های شریفه توحید، البینه، یاسین، الرحمن و یوسف نام برد.

افطار
برای آگاهی از وقت شرعی غروب و فرارسیدن افطار مانند سحر از روش‌های گوناگونی استفاده می‌شود از جمله بانگ خروس، دیدن «ستاره ناهید»، تشخیص ندادن رنگ کاهگل، نواختن نقاره، توپ درکردن، اذان مغرب، ساعت، تقویم و اعلام از رادیو.  

روزهای تیغ یا ایام شهادت حضرت علی(ع)
روزهای نوزدهم تا بیست و یکم ماه رمضان را روزهای تیغ گویند که حضرت علی(ع) با تیغ کین ابن‌ملجم شهید شد. در این روزها مسلمانان و دوستداران مولای متقیان در ماتم و حزن و اندوه فرو می‌روند و همه جا یکپارچه سیاه‌پوش است. کسب و کار و بازار یکسره تعطیل و تعزیه و عزاداری و سینه‌زنی و نوحه‌خوانی یک لحظه قطع نمی‌شود. این روزها با شب‌های قدر مصادف است و شیعیان شب هنگام تا سحر به دعا و نیایش پروردگار مشغول هستند. چهره ماه رمضان در این روزها دگرگون و حال و هوایی دیگر دارد. بسیاری که به سبب ناتوانی موفق به روزه گرفتن نیستند و حتی آنان که در روزه داشتن کاهل و سست اراده هستند به احترام شهادت سرور آزادگان و اهمیت این روزها، رنج روزه را تحمل کرده و با خلوص نیت روزه می‌گیرند و عزاداری می‌کنند. آداب و مراسم عزاداری در روزهای تیغ بسیار دیدنی و حزن‌آور است.

شب‌های احیا
شب‌های نوزدهم، بیست و یکم و بیست و سوم ماه مبارک رمضان را شب‌های احیا گویند. بعضی‌ها هم شب بیست و هفتم را که شب هفتم  رحلت امام علی (ع) است احیا می‌گیرند. در این شب‌ها شیعیان تا سحر به عبادت و خواندن قرآن مشغولند. زمان و مکان احیا نزد همگان یکسان نیست، بعضی در خانه و بسیاری در مسجد اعمال و مراسم احیا را به جا می‌آورند. برخی سراسر شب را بیدار می‌مانند و بعضی پاسی از شب را به خواندن دعا و نیایش پروردگار اختصاص می‌دهند. آخرین عمل در شب‌های احیا قرآن به سر گذاشتن است که با تشریفات خاصی برگزار می‌شود.
 
اعمال و مراسم بیست و هفتم ماه رمضان
شب و روز بیست و هفتم ماه مبارک رمضان را که مصادف با کشته شدن ابن‌ملجم مرادی قاتل حضرت علی(ع) است مردم جشن می‌گیرند و شادی می‌کنند. زنان و مردان و پسرها و دخترها به حمام می‌روند. زنان آرایش می‌کنند و حنا و خضاب می‌بندند، سرمه و وسمه می‌کشند و چون به یکدیگر می‌رسند تبریک می‌گویند. شب بیست و هفتم  بازار انواع خوراکی‌ها از جمله کله‌پاچه، آش رونق بسیار دارد. در کل کوله مرجان، دوست رفتن، کمچلی زدن، کلیدزنی در رفسنجان، پیراهن مراد، کیسه مراد، حلقه مراد، انگشتر گردان، بخت‌گشایی، ذکر گرفتن و لعنت فرستادن بر ابن‌ملجم، خوردن کله‌پاچه در شب بیست و هفتم، نان بیست و هفتمی از جمله مراسم این شب به شمار می‌رود.

روزه کودکان
بعضی از کودکان که هنوز به سن بلوغ نرسیده‌اند با تقلید از بزرگتران و یا تشویق پدر و مادرشان سحر همراه بزرگترها بیدار می‌شوند و روزه می‌گیرند. بلند شدن در سحر و نشستن پای سفره سحری برای بچه‌ها بسیار شیرین و دوست‌داشتنی است. روزه این کودکان اغلب تا ظهر ادامه می‌یابد.

شب‌نشینی در ماه رمضان
گروهی از مردم شهرها و روستاها اوقات فراغتشان را مخصوصا در شبهای ماه رمضان به دیدوبازدید از خویشان و آشنایان اختصاص می‌دهند و با آداب و مراسم خاصی شب را صبح می‌کنند. در این شب‌نشینی‌ها همه از حال یکدیگر آگاه می‌شوند و چنانچه کسی گرفتاری داشته باشد در رفع آن می‌کوشند. خواندن کتاب و تعریف قصه و نقل حکایت و خوردن شب چره هم بر گرمی مجالس می‌افزاید.

وداع با ماه رمضان
وداع با ماه مبارک رمضان نیز در برخی نقاط دارای آداب خاصی است. مردم خوانیک علیای بیرجند از شب بیست و هفتم تا شب آخر ماه رمضان مراسم «الوداع» برپا می‌دارند. در این شب‌ها پس از خوردن سحری، بزرگ آبادی از خانه بیرون می‌آید و دیوار خانه‌ها را می‌کوبد و می‌گوید برای الوداع بیرون بیایید. اهالی روی بام مسجد جمع می‌شوند و یک نفر خوش صدا زیر نور فانوسی که در دست یکی از افراد است با صدای بلند شروع می‌کند به خواندن الوداع. جمعیت جواب می‌دهند: «الوداع صد الوداع، جانم فدای رمضان» خواندن تا طلوع آفتاب ادامه می‌یابد و با ماه رمضان وداع و خداحافظی می‌کنند.

آش بدرقه رمضان
هر سال یک روز بعد از عید زن‌های صغاد‌ آباده گروه‌های ده نفره تشکیل می‌دهند و آش بدرقه رمضان می‌پزند. برای پختن این آش از هفت زن فاطمه نام هفت کاسه آرد می‌گیرند و با عدس و نخود و لوبیا و «برگ» آش رشته می‌پزند و آش را بین تمام خانه‌های محله تقسیم می‌کنند. این آش را آش بدرقه رمضان گویند و عقیده دارند هر کس از آن بخورد از برکت نام فاطمه تا سال بعد مریض نمی‌شود.

نان‌های خانگی مخصوص ماه رمضان
در قدیم مردم در خانه نان می‌پختند و دکان نانوایی و محل پختن نان بازاری کمتر بود. هنوز هم در بسیاری از روستاها و حتی شهرها خانواده‌هایی هستند که نان خانگی می‌پزند. نان‌های خانگی بسیار متنوع است و در هر شهر و هر دیاری نان‌های مخصوصی می‌پزند. پختن نان خانگی در تمام روزهای سال متداول است اما بازار آن در ماه رمضان رواج بیشتری دارد و علاوه بر نان‌های متداول نان‌های مخصوصی برای ماه رمضان می‌پزند. خوراکی‌ها و غذاهای مخصوص ماه رمضان عبارتند از «آش بی‌بی سه شنبه»، آش روزه، آش قره‌میغ، آش قونبید، اشکنه، اوگوشت مرغ، برنج بلغور، پشت اَسُمی، پنیر کوزه، ته‌تالی، ترش تره، تیره، چنگال لور، حلالی، حلوای بکری، حلوای خامک، حلوای شیر، حلوای نان، خورش چغندر، دمی ماش، دیزی تنوری، دیماج، رشته خشکار، رنگینک، زبونگش امیرالمومنین (ع)، زیره‌جوش، شامی ماش، شفته، شولی، قاتق عدس، قروت و... .

فطر، عید بزرگ اسلامی
عید فطر یکی از دو عید بزرگ اسلامی است که در روز اول ماه شوال برگزار می‌شود. مسلمانان پس از یک ماه روزه و عبادت پروردگار چشم به راه این روز بزرگ هستند و این روز را جشن می‌گیرند. عید فطر بدرقه‌ای است بر ماه رمضان. در این روز روزه حرام است و گویی پس از یک ماه اطاعت از پروردگار همگان در ضیافتی که از سوی رب‌العالمین تدارک دیده می‌شود، شرکت می‌کنند. فطر در لغت به معنی شکستن روزه و روزه گشودن آمده است و عید فطر را عید روزه گشادن نیز گویند. صبح عید فطر در همه شهرها و روستاهای سرزمین‌های اسلامی نماز عید فطر با تشریفات خاصی برگزار می‌شود. گرچه نماز عید فطر واجب نیست اما تمام مسلمانان علی‌الخصوص آنان که موفق به روزه گرفتن شده‌اند شرکت در نماز عید فطر را مستحب می‌دانند. در کل آداب و مراسم عید فطر شامل دیدن هلال عید، نماز عید فطرف فطریه یا زکات فطر و هدیه برای عروس و داماد است.