خبرگزاری کتاب ایران (ایبنا)؛ لیلا علیزاده ده‌آبادی ـ امروزه شاهد حضور هوش مصنوعی در زندگی بشر هستیم که در آینده نه چندان دور این حضور بسیار پررنگ‌تر خواهد شد. تا جایی که اندیشمندان نگران آینده بشر و زندگی هستند. اولین جایی که متأثر از این انقلاب است، آموزش عالی در سطح جهانی است و به‌تبع در ایران هم این مسئله را داریم. در این راستا محمد حسینی مقدم، عضو هیئت علمی گروه مطالعات آینده‌نگر مؤسسه مطالعات فرهنگی و اجتماعی با کتاب «هوش مصنوعی و آینده آموزش دانشگاهی در ایران» به نمایشگاه کتاب تهران امسال می‌آید. با وی گفت‌وگویی انجام داده‌ایم که در ادامه آن را می‌خوانید.
 
برای بخش نخست گفت‌وگو در ابتدا درباره موضوع کتاب و مخاطبان هدف آن توضیح دهید.
عنوان کتاب «هوش مصنوعی و آینده آموزش دانشگاهی در ایران» است  و بررسی آینده‌های پیش‌روی دانشگاه در ایران در برابر نفوذ و گسترش فناوری نوین هوش مصنوعی(Artificial intelligence/AI) موضوع اصلی این کتاب است. سیاست‌پژوهان و سیاست‌گذاران نظام حکمرانی علم و فناوری؛ دانشگاهیان کشور شامل: مدیران، استادان، پژوهشگران، دانشجویان و دانش‌آموختگان دانشگاه؛ سرمایه‌گذاران در حوزه ارائه خدمات آموزش عالی نوین، متقاضیان خدمات آموزشی دانشگاه در بخش‌های تولیدی و خدماتی مخاطبان اصلی این کتاب هستند.

چه موضوعی شما را برای نوشتن این کتاب ترغیب کرد؟
طی ده‌سال مطالعات آینده‌پژوهی علم و فناوری متوجه شدم در تمامی اسناد و گزارش‌های منتشر شده توسط نهادهای معتبر علم و فناوری و نیز مراکز دیده‌بان پیشرفت‍‌های علم و فناوری AI به عنوان یکی از روندهای اصلی شکل دهنده به مناسبات آینده جهان به طور کل و آینده علم و فناوری به طور خاص مورد توجه قرار گرفته است. از این رو برنامه پژوهشی خود طی 3 سال گذشته برنامه پژوهشی خود را به این موضوع اختصاص دادم تا ابعاد و زوایای متفاوت این تغییر را در یکی از بخش‌های اصلی جامعه یعنی دانشگاه بازنمایی کنم.

روند نگارش کتاب چگونه بود؟
نقشه راه تدوین این کتاب به شرح شکل زیر بوده است از: در این کتاب نخست تجارب جهانی بکارگیری AI در دانشگاه‌ها و آموزش بررسی و سپس مهم‌ترین تغییرات حاصل از این پیشرفت در جامعه علمی ایران بررسی شده است. در گام بعد این تغییرات با خبرگان و متخصصان جامعه علمی ایران در میان گذاشته شد. بر پایه مشارکت خبرگان و دریافت دیدگاه‌های آنها آینده‌های بدیل پیش روی آموزش دانشگاهی کشور در قالب چند سناریو صورت‌بندی شد. سپس برای دستیابی به سناریوی مطلوب تجویزهای مبتنی بر نظر خبرگان و تجارب جهانی ارائه شد.

بزرگترین چالشی که در نگارش کتاب با توجه به موضوع هوش مصنوعی با آن رو‌به‌رو بودید چیست؟
از آنجا که رویکرد اصلی این کتاب آینده‌پژوهی علم و فناوری است و مبنای این رویکرد مشارکت‌پذیری ذی‌نفعان در شناسایی تغییرات پیش رو است در عمل به دلیل شیوع کرونا هنگام انجام این مطالعه و همچنین به دلیل کم رنگ بودن فرهنگ مشارکت‌پذیری در برنامه‌های علمی دریافت مشارکت ذی‌نفعان یکی از دشواری‌های اصلی برای نگارش این کتاب بود.

انقلاب هوش مصنوعی چه گستره‌ای را در بر می‌گیرد؟
اصلی‌ترین پیام این کتاب آن است که انقلاب هوش مصنوعی تمامی ساحت‌های حیات اجتماعی را متحول ساخته و خواهد ساخت. نظام آموزش یکی از حوزه‌هایی است که متأثر از این فناوری دست‌خوش تحول خواهد شد. آگاهی از این موضوع، اجماع نظر آموزش‌دهندگان و آموزش‌گیرندگان و همچنین همراهی نظام حکمرانی علم و فناوری با عقلانیت دسته‌جمعی یادشده مبنای دستیابی به آینده مطلوب کشور در حوزه آموزش مبتنی بر هوش مصنوعی خواهد بود.

این کتاب از چند بخش تشکیل شده است؟
این کتاب مشتمل بر یک مقدمه، هفت فصل و یک جمع‌بندی است. مهم‌ترین موضوعات مطرح شده در فصل‌های کتاب عبارتند از: توصیف شکل‌گیری نظم نوین جهانی برپایه تحول در فناوری؛ بررسی مفهومی AI؛ بررسی نفوذ AI در آموزش دانشگاهی؛ بررسی کاربردها و چالش‌های AI در آموزش دانشگاهی؛ بررسی روندهای جهانی نفوذ AI در آموزش دانشگاهی؛ بررسی تجارب جهانی در بکارگیری AI در آموزش؛ رویارویی جامعه ایران با AI در عرصه آموزش و پژوهش؛ احصای نظر خبرگان و ذی‌نفعان جامعه ایران در خصوص چگونگی بهره‌مندی از AI در آموزش؛ تحلیل ساختاری- تفسیری عوامل موثر بر نفوذ AI در آموزش دانشگاهی ایران و ارایه سناریوهای توسعه AI در آموزش دانشگاهی ایران

تاکنون درباره هوش مصنوعی آثاری منتشر شده وجه تمایز این کتاب چیست؟
بکارگیری ابزارها و روش‌های آینده‌پژوهی، دریافت مشارکت و نظر خبرگان و متخصصان و همچنین ذی‌نفعان نظام علم و فناوری کشور درباره چگونگی شکل‌دهی به آینده آموزش در برابر هوش مصنوعی ویژگی متمایز این اثر است. آینده‌پژوهی فرصت‌ها و مخاطرات AI در آموزش، چگونگی ایجاد دسترسی عادلانه و منصفانه به AI در امر یادگیری و یاددهی، مشارکت‌پذیری، آگاهی و شناخت تجارب جهانی و گسترش همکاری و تعامل در فضای ملی و بین‌المللی در حوزه AI از مضامین خاص این کتاب است.

ارتباط کتاب با رویدادهای جاری، مسائل اکنون و آینده دانشگاه در ایران چگونه است؟
نظام آموزش ایران از دوران کرونا به بعد ناگزیر از طی فرایند دیجیتالیزه شده بوده و همین موضوع باعث تحول در نظام یاددهی و یادگیری و نیز تجربه تغییرات مستمر شده است. هوش مصنوعی شتاب، سرعت و عمق این تغییرات را دگرگون خواهد ساخت. در این مسیر اندیشه‌ورزی و تفکر درباره آینده و اقدام به‌هنگام باعث تداوم پویایی و بقای دانشگاه خواهد شد در غیر این‌صورت ظهور رقبای هوشمند و تأثیرگذار در تراز جهانی باعث کم‍رنگ شدن شأن و مرتبه دانشگاه‌های کشور و زوال آنها می‌شود.

آیا نویسنده یا کتاب خاصی وجود دارد که در هنگام نوشتن از آن الهام گرفته باشید؟
در این اثر از رویکردهای مکس تیگمارک در کتاب «زندگی 0/3: انسان‌بودن در عصر هوش مصنوعی» و نیز دیدگاه‌های میشل عون در کتاب «آموزش عالی در عصر هوش مصنوعی» بهره گرفتم و آموختم.

امیدوارید این کتاب چه نوع احساسات یا واکنش‌هایی را در بین خوانندگان برانگیزد؟
اجماع نظر خبرگان، متخصصان و ذی‌نفعان درباره فهم تحولات هوش مصنوعی و چگونگی تصویرپردازی برای آینده آموزش کشور در برابر این پیشرفت یکی از تلاش‍هایی است که در این اثر دنبال می‌شود. اینکه دستیابی به آینده مطلوب آموزش در برابر هوش مصنوعی نخست نیازمند فهم تحول بوجود آمده و سپس در گرو دستیابی به خرد و عقلانیت دسته‌جمعی است.

آموزش عالی ایران از تجربیات سایر کشورها در این فناوری چه می‌تواند بیاموزد؟
تجربیات جهان بیانگر آن است که همزمان مزایا و معایب استفاده از هوش مصنوعی در آموزش مورد توجه قرار می‌گیرد اما موضوع مهم چگونگی مدیریت این آثار است به شکلی که اطمینان حاصل شود که این فناوری به شیوه‍ای مسئولانه، مؤثر، منصفانه، شفاف و عادلانه برای همه یادگیرندگان استفاده می‌شود.
 
سخن پایانی؟
این کتاب در سی و چهارمین نمایشگاه بین‌المللی کتاب تهران که در اردیبهشت ماه 1402 برگزار خواهد شد، عرضه می‌شود و علاقه‌مندان می‌توانند هم به شکل الکترونیکی و هم از غرفه مؤسسه مطالعات فرهنگی و اجتماعی در این نمایشگاه این اثر را تهیه کنند. مخاطبانی که فرصت حضور در این نمایشگاه را ندارند می‌توانند از فروشگاه‌های مؤسسه مطالعات فرهنگی و اجتماعی این کتاب را تهیه کنند.