به گزارش خبرگزاری کتاب ایران(ایبنا)، مسعود جعفری‌جزی، استاد دانشگاه با اشاره به کتاب «در کشاکش دین و دولت» گفت: به نظرم نکته اساسی که در این کتاب مطرح شده، فراتر از تاریخ‌نگاری صدر اسلام است. موقع چاپ کتاب سوءتفاهمی پیش آمد که بعضی از استادان فرهیخته و دوستان دانشمند فکر کردند که محمدعلی موحد در این کتاب تاریخ‌نگاری کرده است! لذا در مطالبی نوشتند که بهتر بود برای نوشتن کتاب فلان منابع هم دیده یا به آثار مستشرقان رجوع می‌شد در حالی که موحد دنبال تاریخ‌نگاری صدر اسلام نبود.

او افزود: موحد در این کتاب همچنان که از عنوان روی جلد پیداست، تلاش کرد دغدغه خودش را همان سه کلمه «کشاکش، دین، دولت» را مسئله قرار دهد. او متوجه شد که نیاز است به سرچشمه برگردیم تا دریابیم مشکل از کجاست؟ لذا موحد نه قصد تاریخ‌نگاری داشت نه خواسته که مانند روشنفکران به صورت انتزاعی نظریه‌پردازی کند. به عبارتی ما از صد و پنجاه سال گذشته تا امروز یعنی از زمان آخوندزاده تا الان، روشنفکرانی داشتیم که درباره نظریه‌پردازی سیاسی در موضوع اسلام و ایران کتاب نوشتند و نظریه دادند اما بیشتر آنها به‌جز استثناهایی انتزاعی بوده است.   

استادیار دانشگاه خوارزمی عنوان کرد: ما در رابطه با نظریه‌پردازی سیاسی کسانی که پای در سیاست داشته و در عین حال درک و بینش درستی داشته باشند، خیلی کم داشتیم. برگردم به سخن خودم درباره کتاب که باز هم تأکید می‌کنم تاریخ‌نگاری صدر اسلام نیست بلکه کتاب نظریه سیاسی است و می‌خواهد بگوید کشمکش دین و دولت که در جوامع اسلامی هزار سال سابقه دارد باید به سرچشمه‌های آن برگردیم تا دریابیم از چه نشئت می‌گیرد؟ 

مسعود جعفری‌جزی گفت: به نظرم نخستین ویژگی کتاب نگاه تازه به اسناد قدیمی است که هزاران بار پژوهشگران و محققان داخلی و مستشرقان دیدند اما نگاه موحد به آن تازه است مانند نگاه یک کارآگاه یا قاضی که اسناد قدیمی را دوباره زیر و رو کرده و در تمام مباحث کتاب مسئله اصلی را گم نکرده است و سه کلمه «کشمکش، دین و دولت» را رصد کرده و بارها میان این سه کلمه رفت و برگشت داشته است تا خواننده خودش به مئله پی ببرد.

او افزود: همان طور که اشاره کردم ویژگی مهم کتاب در این است که تاریخ‌نگاری محققانه، تحقیق برای تحقیق نیست در عین حال ردی از روشنفکری و شعارزدگی و نسخه پیچیدن روشنفکری در آن نیست. موحد با زیرکی نگاهی مؤمنانه در بررسی موضوع اتخاذ کرده است. چنانکه وقتی کتاب منتشر شد و محمدرضا نصیری پس از مطالعه آن به استاد موحد گفت: با دید مؤمنانه به موضوع نگاه کردید؟ او تأملی کرد و پاسخ داد: انشاء‌الله اگر خدا قبول کند ما مؤمن هستیم.

تنوع عالم ایرانی در صور خیالش 
مقصود فراستخواه در بخش دیگری از برنامه «شب صد سالگی محمدعلی موحد» گفت: موحد در زمان یأس و سرخوردگی سیاسی جامعه ایران (دوران پس از کودتای 28 مرداد) متوجه بود که جامعه ایرانی تنها در عالم سیاسی آن خلاصه نمی‌شود به ویژه عرصه وسیع ایران قابل فرو کاسته شدن به قطار خالی سیاست نیست. عوالم ایرانی مانند صور خیال آن وسیع هستند. ما گاه از دیگر تنوعات انسان ایرانی غافل می‌شویم چه بسیارند آدم‌هایی که علاوه بر عالم سیاسی، اهمیت بسیار دارند؛ عالم دانش، فرهنگ و هنر ایرانی و حتی عالم آدم مادی ایرانی، زندگی روزمره و حیات روزمره مادی ایرانی و... به این معنا که رنسانس ایرانی هرگز بازنمی‌ایستد و به عقب هم برنمی‌گردد. چون صور خیال ایرانی وسیع است و عوالم ایرانی پهنه گسترده‌ای دارد.

او ادامه داد: موحد در دوران خلع ید در یک دکانی که کتاب‌های کهنه می‌فروخت، نسخه‌ای از رحله ابن‌بطوطه پیدا کرد و بعد در روزهای تلخ و ناامیدی ایران با ترجمه سخت و بسیار صعب این سفرنامه معنا می‌دهد. 

این استاد دانشگاه بیان کرد: نیاز است به برنامه پژوهشی موحد نگاه کنید که چه‌قدر معنادار است. باید دید چرا ابن‌بطوطه را انتخاب می‌کند؟ این حکایت یک خودآگاهی دردناک و حسرت‌بار تمدنی است که نسل موحد در دهه بیست و سی با خود حمل می‌کرد. او ابن‌بطوطه را انتخاب می‌کند تا نشان دهد در فاصله یک تمدن خسته در جوامع شرقی و اسلامی و آغاز یک تمدن چابک در ضلع غربی جهان چه نشانه‌های ریز و تفصیلی از یک ذخائر عظیم تمدنی در این شرق عالم وجود دارد. 

روایتگر صادق روزگار خویش
سیروس علی‌نژاد، روزنامه‌نگار کهنه‌کار در ادامه این آیین گفت: به نظرم موحد روایتگر صادق زمانه خودش است. چنان‌که در ترجمه سفرنامه ابن‌بطوطه یک گزارش دقیق و مفصل در احوال از ابن‌بطوطه است به طوری که دست خواننده را می‌گیرد و سیاحت تام و تمامی در سفرنامه ابن‌بطوطه می‌کند و به خواننده می‌گوید ابن‌بطوطه بازارها، مساجد، خانقاه‌ها، دربارها و روابط اجتماعی زمان خودش را چطوری توصیف می‌کند و درباره آنها چه می‌گوید؟ مثلا شرحی که درباره بازار تبریز و زنان ترک می‌دهد.        

او افزود: تنها در سفرنامه ابن‌بطوطه این خاصیت روایتگری صادقانه وجود ندارد و در «خواب آشفته نفت» که اثر بسیار مهمی است که در واقع یک گزارش تاریخی بی‌طرفانه تمام عیار از تمام رخدادها و اتفاقاتی است که بر قضیه نفت ایران گذشته است و همه می‌دانند این گزارش از چه درجه اعتبار برخوردار است و چه قدر توجه اهل تحقیق را به خود جلب کرد.