عمادالدین شیخ‌الحکمایی، متخصص کتیبه‌شناسی و مسئول بخش کتیبه‌ها در موسسه باستان‌شناسی دانشگاه تهران در نشست میراث جهانی بقعه شیخ صفی‌الدین اردبیلی که در پژوهشکده تاریخ ایران پژوهشگاه علوم انسانی و مطالعات فرهنگی برگزار شد، بحث خود را با اشاره به پیشینه اسناد این بنای تاریخی آغاز کرد و گفت: اسنادی که در بقعه شیخ صفی نگهداری می‌شدند بسیار ارزشمند هستند. از اسناد دوران پیش از صفوی به ندرت چیزی در اختیار داریم و کمبود این اسناد برای پژوهشگران معضلی اساسی است. حفظ این مجموعه در بقعه به این دلیل است که از زمان ایجاد این خانقاه تا روزگار کنونی هیچگاه این محل مورد حمله و غارت قرار نگرفته است.
از طرف شاه طهماسب برای ساماندهی به اموال بقعه دستوری صادر می‌شود تا مجموعه‌ای از اسناد منتشر و جمع‌آوری شود. عبدی بیگ شیرازی مسئول این کار می‌شود و بر اساس همین اسناد محفوظ فهرست تهیه می‌کند. البته در مجموعه‌ی او اسنادی که مربوط به بقعه نبوده است نیز وجود دارند و از سوی دیگر برخی اسنادی که فهرست شده‌اند به دست ما نرسیده‌اند. این اتفاقی مهم و تاریخی است؛ اسنادی در دست ما است که بر اساس آن‌ها دو کتاب در دوران صفویه نوشته شده است و اکنون می‌توانیم آن‌ها را بسنجیم. اطلاعاتی که عبدی بیگ می‌دهد مختصر است و بر اساس منطقه جغرافیایی نوشته شده است.
او ادامه داد: اصل اسناد گسترده‌تر است؛ فرامینی در این مجموعه وجود دارد که از طرف حاکمان دوره مغول صادر شده است. علت اصلی ثبت جهانی آن‌ها نیز فراتر از آثار وجود یک فرهنگ است؛ چیزی حدود سیصد سند در این مجموعه داریم که از اول قرن ششم تا سال هفتصد را دربرمی‌گیرند. ایران در این اسناد به مرکزی چندفرهنگی تبدیل می‌شود. در اسناد دوره مغول ردپای خطوط اویغوری و چند سند دوزبانه و سه‌زبانه داریم.
مسئول بخش کتیبه‌ها در موسسه باستان‌شناسی دانشگاه تهران بیان کرد: پیش از انقلاب این اسناد نگهداری می‌شدند اما توجه ویژه به آن‌ها در دهه پنجاه رخ می‌دهد. هئیت‌های انگلیسی و آلمانی که در بقعه کار می‌کردند اولین گزارش‌ها درباره این اسناد تنظیم کرده و از آن‌ها میکروفیلم تهیه کرده‌اند.
او درباره آشنایی خود با این اسناد و ثبت آن‌ها توضیح داد: در سال‌های دهه هفتاد با مجله میراث جاویدان همکاری می‌کردم و به آرشیو سازمان اوقاف دسترسی داشتم. در آن دوره توانستم حدود شصت سند کهن دوران پیش از صفویه را پیدا کنم. این مسئله آغازی شد برای ارتباط با موزه ملی و برای فهرست‌برداری دقیق از مجموعه طرحی ارائه دادم. کار ثبت ملی آثار در سال 1398 انجام شد و همزمان صحبت از ثبت جهانی پیش آمد. در این فاصله طرحی بین‌المللی برای مطالعات اسناد دوزبانه این مجموعه آغاز شد و هئیت مشترکی از ایران، چین، ژاپن و مغولستان تشکیل شد. نتیجه این کار برنامه‌های مشترک جهانی بود و در قالب چند مقاله به زبان انگلیسی منتشر شد. ترجمه آن مجموعه توسط بنیاد افشار منتشر شد. این محموعه از معدود مجموعه‌های تخصصی از سندشناسی دوره مغول است.
او به اهمیت این اسناد اشاره کرد و گفت: این مجموعه برای بررسی تاریخ تحول خط، مهرشناسی و گونه‌شناسی زبانی در اسناد یکی از بهترین منابع است. همین‌طور از نظر شناخت تشکیلات دیوانی و شهری نیز اهمیت دارد. تنوع سندی این مجموعه بسیار بالا است. از حیث جغرافیایی بسیار مهم هستند و می‌توان تحولات نام‌های جغرافیایی را در آن‌ها دنبال کرد. این مجموعه همچنین از مهم‌ترین منابع سکه‌شناسی است. نمونه‌ای از خطوط شخصیت‌های مهم آن دوره در این مجموعه وجود دارد. در حوزه معماری و شهرسازی بسیار منبع خوبی است.
شیخ‌الحکمایی افزود: البته این اسناد دچار پراکندگی هستند؛ اسنادی که در آرشیو بقعه نگهداری می‌شده است به دلایل مختلف دارای سیستم ثبت منظمی نبوده‌اند و توسط تولیت‌های مختلف وارد خانواده‌ها شده و پراکنده شده‌اند. بخش عمده این اسناد در موزه ملی و بخشی از آن در سازمان اوقاف نگهداری می‌شود. تعدادی هم در خودِ بقعه نگهداری می‌شود. در مرکز اسناد آذربایجان نیز تعدادی از این اسناد وجود دارد.
این استاد کتیبه‌شناسی توضیحاتی درباره روند کارهای انجام‌شده در موزه ارائه داد و گفت: مرمت اسناد بسیار مهم بود. به دلیل پیچیدگی خطوط اسناد خواندن آن‌ها دشوار است. بنابراین یکی از اهداف اصلی من بازخوانی این مجموعه است؛ جلد اول این مجموعه همراه با بازخوانی صد سند اول به‌زودی برای چاپ آماده خواهد شد. وقتی تصویر و متن اسناد را داشته باشیم زمینه برای پژوهش‌ها فراهم خواهد شد. این اسناد آیینه‌ای است از مسائل اجتماعی.
بنای شیخ صفی‌الدین اردبیلی برای تاریخ‌نگاران اجتماعی بسیار مهم است
دکتر صفورا برومند، مدیر گروه تاریخ اجتماعی اقتصادی پژوهشکده تاریخ پژوهشگاه علوم انسانی و مطالعات فرهنگی به ارائه بحث خود پرداخت و گفت: میراث جهانی اهمیت بالایی دارد و هدف یونسکو حفظ آثار طبیعی، تاریخی و فرهنگی بشر جدا از ملیت‌ها و نژادهای خاص است. از نگاه یونسکو این آثار منبعی غیرقابل جایگزین برای زندگی هستند.
میراث جهانی دو گروه دارد: فرهنگی و طبیعی. میرات فرهنگی به دو دسته مادی و معنوی تقسیم می‌شود. ایران با ثبت جهانی 24 اثر تاریخی و 2 اثر طبیعی در رتبه نهم جهان قرار دارد و این نشان‌دهنده فراوانی منابع کهن در کشور است. برای برخورداری از میراث جهانی معیارهایی وجود دارد از جمله اینکه آثار نشان‌دهنده نبوغ و خلاقیت انسانی، تبادل ارزش‌های بشری و نمونه‌ای از تکنولوژی و معماری خاص باشند.
وی افزود: بقعه شیخ صفی بخش مهمی از این ویژگی‌ها را دارد. این مجموعه شامل آثاری است که در سال 1389 به عنوان میراث جهانی شناخته شد. در بررسی‌ای که در کنوانسیون میراث جهانی به عمل آمد از معیارها سه معیار مهم را داشت: نشان‌دهنده نبوغ و خلاقیت انسانی، تبادل ارزش‌های بشری، معماری پیشرفته و برنامه‌ریزی شهری بود و نمونه‌ای برجسته از نظر استفاده از تکنولوژی در معماری است.
او به اهمیت این مجموعه از نظر تاریخ اجتماعی اشاره کرد: تاریخ اجتماعی به بررسی زندگی روزمره مردم می‌پردازد. در واقع تاریخ اجتماعی از تاریخ سیاسی جدا است. معماری این مجموعه مهم است؛ معماری از سده هشتم قمری به بعد کامل می‌شود و بخش‌های مختلفی که در طول زمان اضافه شده‌اند هر کدام ویژگی خاص خود را دارند. سیر معماری را نشان می‌دهد که این تغییرات بر اساس ضرورت‌های اجتماعی‌ای به وجود آمده‌اند که از نگاه تاریخ اجتماعی اهمیت دارند.
برومند بیان کرد: این مجموعه منحصر به بقعه شیخ صفی نمی‌شود و از نظر دیگر بناها و شخصیت‌هایی که مدفون شده‌اند نیز اهمیت دارد و این خود موضوعی برای پژوهش است. بر اساس اسنادی که باقی‌مانده است می‌دانیم این مجموعه از بناها و بخش‌ها هر کدام محلی برای مشاغل خاصی بوده‌اند.
وی ادامه داد: بناهایی وجود داشته مانند حجره‌ها یا آشپزخانه‌ها که محل فعالیت اجتماعی بوده‌اند. مثلا از طریق بررسی آشپزخانه‌ها با مسئله خوراک مردم در آن روزگار آشنا می‌شویم. این اطلاعات را کمتر در متون تاریخی رسمی می‌بینیم. محل مهم دیگر جنت‌سرا است که فضایی هشت ضلعی و بی‌محراب است که به عنوان مسجد از آن یاد می‌شود و محلی بوده برای انجام آداب صوفیانه.
مبحث دیگر مسئله بست‌‌نشینی است؛ بر اساس مستندات تاریخی می‌دانیم بخش‌هایی از بقعه برای این کار استفاده می‌شده است. زیرا از این مکان مقدس می‌توانستند برای حفظ جان و امنیت خود استفاده کنند. در تاریخ صفوی نیز نشانه‌هایی داریم که بخشی از بزرگان برای امنیت به این مکان پناه می‌برده‌اند. این مجموعه وقوفاتی دارد که اطلاعاتی از سازوکار اداره آن به دست می‌دهند. بخش مفید دیگر محوطه چینی‌خانه است که از نظر معماری و آثار موزه‌ای بسیار مهم است. این ظروف در دوره شاه عباس از چین وارد شده‌اند و همه مهمور هستند. بررسی این ظروف می‌تواند موضوعی باشد برای مطالعه آداب خوراک و پذیرایی در صفویه.
برومند بیان کرد: محوطه بقعه علاوه بر مظاهر مادی نشان‌دهنده محلی برای به جا آوردن برخی آداب و سنن اجتماعی است و از این طریق فرهنگ معنوی را نیز می‌توان بررسی کرد. این مجموعه واجد ویژگی‌هایی است که در تعریف میراث جهانی یونسکو می‌گنجد و برای تاریخ‌نگاران اجتماعی بسیار مهم است و در پژوهش‌های تاریخ اجتماعی اهمیت بسیاری دارد.
نظر شما