این رخداد که حاصل تلاش انگلستان بر حفظ سلطه خود بر نظام سیاسی ایران برای باقی ماندن ایران در بلوک غرب و نیز امکان تداوم استخراج و بهره‌برداری استعماری از نفت ایران بود. رخدادی که ناگزیر آمریکا را نیز به میدان کشاند تا آرزوی دیرینش در دسترسی به نفت ایران به صورت ارزان برآورده شود؛ فرآیندی قرار گرفته بر خط زمانی طولانی است و نمی‌توان آن را در روزهای داغ تابستان ۱۳۳۲ خلاصه کرد.
پیشینه آن از زمان کشف نفت در ایران و امتداد آن تا امروز را شامل می‌شود. محمدرضا پهلوی، فردی که کودتا حول حفظ قدرت او دنبال گشت؛ از هنگام تولد نوع تعامل پدرش با بریتانیا و عواملش را دیده بود و خود، هنگامی که در ۲۲ سالگی توسط قوای اشغالگر خاک ایران به پادشاهی رسيد، همزمان چگونگی خلع تحقیرآمیز پدرش را نیز مشاهده کرد.
فردوست درباره چرایی اصرار لندن به ممانعت از ایفای رأی مردم ایران در تعیین سرنوشت آنها می‌نویسد: «انگلیسی‌ها سلطنت را برای موقعیت ژئوپولیتیک ایران مناسب‌ترین سیستم حکومتی می‌دانستند.
این تحلیلی است که بار‌ها حتی از قبل از تشکیل دفتر ویژه اطلاعات یا از خود انگلیسی‌ها و یا از ایرانیان وابسته به انگلیس شنیده‌ام. اساس این تحلیل این بود که برای ایران با بیش از ۲۲۰۰ کیلومتر مرز مشترک با شوروی و با توجه به تاریخ و سنت‌های ایرانی، سلطنت بهترین نوع حکومت برای ثبات کشور در قبال کمونیسم است. وجود سیستم جمهوری این امکان را ایجاد می‌نمود که با نفوذ روس‌ها، تصادفاً یک رییس‌جمهور متمایل به چپ آراء بیشتر کسب کند و کشور را در اختیار شوروی قرار دهد.»
اما با سرد شدن آتش جنگ جهانی و پس از ثبت خاطراتی تلخ از دوره اشغال ایران، به مرور نهضتی ضدانگلیسی در میان مردم رشد کرد که بلوغ آن، در آرمان «ملی شدن صنعت نفت» متبلور شد.
پس از تشکیل ۱۶ دولت طی ده سال سرانجام شاه مجبور شد که قدرت روحانیت را به رسمیت شناسد و به خواست آیت‌الله کاشانی، فدائیان اسلام و متحدانشان، به نخست وزیری مصدق رضایت دهد. چنين بود كه مجلس به رهبری آیت‌الله کاشانی و دولت به صدارت مصدق در مقابل منفعت طلبی انگلستان ایستاد و توانست نفت ایران را ملی اعلام کند. تلاش‌های اولیه انگلستان برای کودتا نیز ناموفق بود تا آنجا که در تعطیلی نهادهای رسمی خود در ایران، ناگزیر به استمداد از آمریکا برای همکاری در ایجاد کودتا شد و فرآیند مردم‌سالاری را در ایران متوقف ساخت تا سرانجام ربع قرن بعد، با انقلاب اسلامی مطالبه معوقه مردم به سرانجام رسید.
پس از ۲۸ مرداد ۱۳۳۲، شاه در حالی از پله‌های هواپیمایی که او را از ایتالیا به کشور بازگردانده بود، پایین می‌آمد که این رخداد تاثیری عمیق بر شیوه نگاهش گذاشته بود. اتکای شاه به غرب برای بازگشت به قدرت پس از فرار به ایتالیا، به سیاستی رسمی تبدیل شد و حتی شاه آن را در سفر فروردین ۱۳۴۱ خود به آمریکا، در بنیاد خاور نزدیک رسما اعلام کرد که «ایران سرنوشت خود را به غرب پیوند داده است.»
دخالت بیگانگان برای حفظ وی، سرپنجه نشان دادن ارتش و در صورت ضرورت خروج کوتاه مدت وی از کشور برای ساکت شدن اوضاع سه ضلعی سیاست‌های او برای آینده بود. آن چنان که در زمستان ۱۳۵۷ نیز به بهانه سفر به مراکش، سفر اعلام شده اش به آمریکا را عقب انداخت، در منطقه باقی ماند و چشم انتظار کودتا و بازگشت به قدرت بود. اینک، هفتاد سال پس از آن حادثه سرنوشت‌ساز؛ همچنان ابعاد بسیاری از حادثه، نقش آفرینان آن و پیامدهایش مکتوم مانده است.
هرچند موسسه مطالعات و پژوهش‌های سیاسی در سال‌های گذشته با انتشار مقالاتی در فصلنامه «مطالعات تاریخی» به صورت مکرر به این حادثه پرداخته است؛ اما کتاب «افسران عملیات آژاکس، ده جستار پیرامون کودتای ۲۸ مرداد» با گزینش منتخبی از این مقالات، امکان مرور این خوانش‌ها، از جمله چهره‌های اصلی کودتا همچون ریپورترها، جرج کندی یانگ، کرمیت روزولت، برادران رشیدیان و رادیو بی‌بی‌سی در کنار یکدیگر را فراهم ساخته است.
نظر شما