سرویس تاریخ و سیاست خبرگزاری کتاب ایران (ایبنا): کتاب «بنده خوب خدا» دوشنبه (یکم آبان‌ماه ۱۴۰۲) با سخنرانی عباس خامه‌یار و حسین دیوسالار و با همکاری نشر معارف در سرای کتاب خانه کتاب و ادبیات ایران معرفی و بررسی شد.

در ابتدای این نشست عباس خامه‌یار با بیان اینکه «بنده خوب خدا» عنوان مناسبی برای شیخ زکزاکی است که برای نام این کتاب نیز انتخاب شده است، گفت: ایشان و عده‌ای دیگر یاران امام خمینی (ره) و نسل اول انقلاب اسلامی را شامل می‌شدند و در بخش‌های مختلف جهان پراکنده بودند. به محض پیروزی انقلاب اسلامی برنامه‌های مختلف ابداعی و جهانی در کشور اجرا شد؛ یکی از این برنامه‌ها شکل‌گیری جنبش‌های آزادی‌خواهانه در جهان بود.

او ادامه داد: در آن برهه جنبش‌های آزادیبخش در جهان شروع شد و شخصیت‌های مذهبی در آن حضور داشتند. کنگره جهانی ائمه جمعه در دهه ۶۰ کانون تجمع نخبگان و بزرگان بود. این افراد شیفته انقلاب و امام (ره) بودند و پیشینه کاملاً فرهنگی و معرفتی داشتند. آنها انقلاب را از روی احساس و عاطفه نمی‌دیدند بلکه نگاه اعتقادی و معرفتی نسبت به آن داشتند و از این منظر به امام (ره) و انقلاب پیوستند. من صحنه‌های سخنرانی امام (ره) در جماران را به یاد دارم؛ آن زمان با اینکه سخنان امام (ره) همزمان برای این افراد ترجمه نمی‌شد، اشک‌هایشان جاری بود و نگاه عارفانه و عاشقانه به امام داشتند.

وی افزود: تعدادی از این افراد پس از پیروزی انقلاب اسلامی ترور و شهید شدند و تعداد اندکی نیز این مسیر را نیمه کاره گذاشتند و جدا شدند. اما عمده این افراد باقی ماندند و گفتمان انقلاب اسلامی در کشورهایشان را ادامه دادند. شهید سید عباس موسوی، علامه محمد فضل الله، علامه شمس الدین، برهان الدین ربانی، شهید حسینی در پاکستان، انور ابراهیم، العطاس، کریم صدیقی، عبدالله و احمد دیدات، شیخ احمد تیجان، شیخ عبدالناصر و… از جمله این افراد هستند که خدمات ارزشمندی به انقلاب اسلامی داشتند و حرکت‌های ضد استعماری با رویکرد نوین به انقلاب اسلامی را در سراسر جهان آغاز کردند.

نگاه زکزاکی برگرفته از گفتمان انقلاب اسلامی است

خامه‌یار همچنین مطرح کرد: با اینکه سن شیخ ابراهیم زکزاکی نسبت به این افراد کمتر بود اما واقعاً روحیات متفاوتی داشت. من همراه او در نیجریه، مکه، لبنان و… بودم و واقعاً این تفاوت را حس می‌کردم. آفریقا مکان متفاوتی است و وقتی صحبت از تشیع در غرب آفریقا و به‌ویژه نیجریه می‌شود بدین معنی نیست که شیعیان شبیه ما را در آن ببینیم. اما این کشورها وابسته به مذهب مالکی و محب اهل بیت هستند.

وی با اشاره به علاقه اهل تصوف آفریقا به اهل بیت (ع) گفت: فرقه‌های تیجانی و تصوف علاقه فراوانی به اهل بیت دارند و رسم است اگر دو قلوی پسر به دنیا بیاید اسمشان باید حسن و حسین باشد. این، قواعد نانوشته‌ای است که در این جامعه تعمیم داده شده و جز فرهنگ این مردم است. این مردم در نمازهایشان تا امام صادق (ع) را نام می‌برند و از آنها یاد می‌کنند و صلوات می‌فرستند و این روحیه در آنها فوق العاده است. از سوی دیگر زاویه روشنی با وهابیت دارند و بخشی از مبارزه با وهابیت در غرب آفریقاست.

او با بیان اینکه نیجریه ۲۰۰ میلیون جمعیت دارد که ۵۰ درصد آن مسلمان هستند، یادآور شد: این تعداد مسلمان در این کشور قابل توجه است. نیجریه کشور ثروتمندی است و عضو اساسی اوپک و دارای نفت است. سومین سینمای جهان در نیجریه است و به شدت حس استقلال طلبی و ضد استعماری دارد. من در روزهای جنگ خلیج فارس از فرودگاه نیجریه رد شدم، مردم وقتی من را دیدند علیه آمریکا شعار دادند و بدون هیچ شناختی با دیدن یک چهره شرقی شعار می‌دادند.

وی تاکید کرد: این زمینه مساعد برای یک مبلغ دینی است که تمام احساس و اعتقادش را در این راه گذاشته است. شیخ ابراهیم زکزاکی مطالعات حوزوی و ارتباطات خوبی با ایران داشت و به همین دلیل نیز از ایشان حمایت‌های ویژه‌ای شده است. رایزن‌های فرهنگی ما با او تعامل علمی و فرهنگی خوبی داشتند.

خامه‌یار در پاسخ به این سوال که «آیا شیخ ابراهیم زکزاکی از ابتدا مسلمان بوده یا خیر؟» توضیح داد: با انقلاب اسلامی برخی از این افراد شیعه شدند. به طور مثال شیخ احمد تیجان قبل از انقلاب قم بود و در حوزه تحصیل می‌کرد؛ این‌ها در ابتدا شیعه نبودند اما بر اساس تعامل با تشیع، شیعه شدند چون همان طور که گفتم در آفریقا زمینه برای شیعه شدن بسیار زیاد است. شیخ ابراهیم زکزاکی نیز در این تعاملات شیعه شد گرچه که ایشان پیش از این نیز، همیشه یک شخصیت تقریبی داشت.

وی در بخش دیگری از سخنانش با تاکید بر اینکه شیخ ابراهیم زکزاکی نگاه راهبردی دارد، بیان کرد: سه فرزند او در روز قدس به شهادت می‌رسند چون یکی از برنامه‌های اصلی شیخ، حمایت از فلسطین بود و روز قدس برای او بهانه‌ای برای مبارزه با استکبار است. راهپیمایی روز قدس در نیجریه مثال زدنی بود و ایشان سه فرزندش را در این تجمعات از دست داد. بنابراین این نگاه راهبردی اش، او را خاص کرده است.

این مدرس دانشگاه با اشاره به اینکه شیخ ابراهیم زکزاکی میلیون‌ها طرفدار دارد و نگاه وحدت گرایانه‌اش برگرفته از گفتمان انقلاب اسلامی است، عنوان کرد: برخی می‌گویند شیخ ابراهیم زکزاکی در اجرای مناسکی مانند نماز به‌گونه‌ای عمل می‌کند که گویا شیعه نیست اما تاکید ما روی انقلابی بودن شخصیت اوست. زکزاکی آنقدر مدرن است که در تعالی نقش زنان در سیاست و اجتماع در کشورش تاثیرگذار بوده و همواره با همسرش در فعالیت‌های سیاسی شرکت می‌کرده است.

خامه‌یار ادامه داد: او با نگاه امروزی و مدرن نسبت به وحدت آفریقا و جهان اسلام عمل کرده گرچه که همواره جنبشی که او رهبری کرده مورد سرکوب قرار گرفته و طرفداران‌شان و خانواده‌اش اذیت و تهدید شدند اما او راه خودش را ادامه داده است و ماندگاری‌اش هم به دلیل همین است. او وارد مسائل حاشیه‌ای نشد و نگاه ضد استعماری خود را حفظ کرده است.

وی در پاسخ به این سوال که «جنبش شیخ ابراهیم زکزاکی سیاسی نیست اما چرا با او برخورد می‌شود؟» توضیح داد: ما معتقدیم پشت مبارزه با اسرائیل مقابله با استکبار، آمریکاست. شیخ ابراهیم زکزاکی هم در تمام این سال‌ها تلاش کرده کشورش را از این جنگ‌های استعماری نجات دهد و این شاید ابتکار آخر و مجاهدت اوست. او با همه شرایط جسمی که دارد همچنان باقی مانده و در تحولات سیاسی کشورش و توطئه استعماری که فرانسوی‌ها در آفریقا راه انداختند سعی کرده مردم را از این توطئه‌ها نجات دهد.

عباس خامه‌یار در پایان سخنان خود گفت: ما نیازمند بازگشت به دهه اول انقلاب اسلامی هستیم تا بتوانیم هم‌فکری بیشتری با یکدیگر در جای جای گیتی داشته باشیم.

گفتمان انقلاب اسلامی؛ قدرت نرمی برای مبارزه با استعمار

در ادامه این نشست حسین دیوسالار درباره شکل‌گیری ارتباط شیخ ابراهیم زکزاکی با سازمان فرهنگ و ارتباطات اسلامی توضیح داد: زکزاکی در راه مبارزه دچار آسیب‌های متعددی شده و باید از او به عنوان مجاهدی در مسیر انقلاب اسلامی تکریم شود. من در فیلیپین و ژاپن ماموریت داشتم و طبیعتاً از موضوعات مرتبط با آفریقا اطلاعات کاملی ندارم اما آشنایی من با ایشان به سال ۷۷ در مجمع جهانی اهل بیت بر می‌گردد. در آن دوره ایشان فعالیت‌های منسجم خود را آغاز کرده و پیگیر جریان مرتبط با انقلاب اسلامی بود.

وی ادامه داد: در این کتاب حرکت شیخ ابراهیم زکزاکی در کنار جریان‌های آزادی‌بخش در آفریقا بررسی شده است. زکزاکی برگرفته از یک گفتمان مترقی انقلاب اسلامی است چرا که او درک دقیقی از گفتمان انقلاب داشته و بر این اساس حرکت کرده است. او در فعالیت‌های فرهنگی، سیاسی، اجتماعی، فعالیت‌های خیریه‌ای و… نیز این رویکرد را حفظ کرده و دال مرکزی حرکتش را تعریف جنبشی بر اساس جنبش‌های انقلابی معاصر در جهان قرار داده است.

وی با اشاره به اینکه زکزاکی در نیجریه علاوه‌بر نقش داشتن در شکل‌گیری جریان جنبشی به جذب افراد به تشیع نیز اهتمام داشته است، افزود: در نیجریه انسان‌ها به دلیل اینکه می‌خواهند در جریان آزادی‌خواهی و عدالت طلبی قرار گیرند، سبک زندگی‌شان را تغییر می‌دهند. جنبش‌های اسلامی، نشات گرفته از نگاه تحقیری است که غرب به این کشورها داشته است بنابراین آزادی در این کشورها مورد تعرض و حمله قرار گرفته و ما می‌بینیم در بسیاری از این کشورها جنبش‌های اسلامی شکل گرفت. در نیجریه علاوه‌بر شکل‌گیری این جنبش، رشد و تعالی میلیون‌ها نفر را هم شاهد بودیم و بسیاری نیز شیعه شدند. آنچه شیخ ابراهیم زکزاکی به عنوان یک مجاهد عمل کرده در این راستا بوده است و او مبتنی بر خلوص و دلسوزی حرکت کرده است.

دیوسالار در پاسخ به این سوال که «حرکت شیخ ابراهیم زکزاکی چگونه باید ادامه یابد؟» بیان کرد: اکنون حوزه فرهنگ در فضای بین‌الملل از اهمیت بالایی برخوردار است و توسعه کشورها در حوزه اقتصادی و سیاسی نیازمند فرهنگ سازی است. امروز دیپلماسی فرهنگی و قدرت نرم کشورها به کار گرفته می‌شود اما باید در نظر داشت که گفتمان‌ها در دنیای غرب برای نجات بشر و رویش آن به پایان خودش رسیده این در حالی است که در جبهه مقابل، یعنی گفتمان انقلاب، ارزش‌های اسلامی وجود دارند که می‌تواند برای بشر نجات بخش باشد. این گفتمان انقلاب اسلامی می‌تواند قدرت نرمی را برای جریان‌هایی که در راه مبارزه با استعمار فعالیت می‌کنند به همراه داشته باشد.

وی افزود: ما در این راه جز معدود کشورهایی هستیم که حرف برای گفتن داریم. از سوی دیگر در این راه می‌بینیم که افرادی مانند شیخ ابراهیم زکزاکی با بهره‌گیری از این گفتمان با استعمار مبارزه کردند. او شاگرد این مکتب بوده و درک درست و دقیقی از شرایط منطقه و گفتمان انقلاب اسلامی داشته و از این رویکرد و قدرت نرم برای مبارزه با استعمار در نیجریه استفاده کرده است.

دیوسالار همچنین مولفه قدرتمند بودن در زمینه دیپلماسی فرهنگی را به‌این صورت معرفی کرد: کشورهایی که در حوزه دیپلماسی فرهنگی قدرتمند بودند، نگاهی غیر اداری به آن داشتند. در ایران نیز ما هر چه جلوتر می‌رویم، می‌بینیم که فعالیت‌های مردمی و انجمن‌های مردم نهاد رو به گسترش است. ضمن اینکه تصدی‌گری دولت هم کاهش یافته و تنها تسهیل‌گری می‌کند. این چشم‌انداز می‌تواند کمک کند که فردی مانند زکزاکی بتواند کار کند و در این زمینه نیز طی سال‌های اخیر افراد زیادی فعالیت کردند.

وی ادامه داد: در عرصه ملی و بین‌المللی رسانه‌ها به ما سیطره پیدا کردند. در گذشته اگر اتفاقی در حوزه بین‌الملل رخ می‌داد باید منتظر حرکت قدرت‌های بزرگ بودیم اما امروز قدرت‌های منطقه‌ای مهم شدند و در این راستا جمهوری اسلامی نقش مهمی دارد اما رسانه‌ها به ما قبولانده‌اند که نمی‌توانیم اثرگذار باشیم درحالی که می‌بینیم افرادی مانند شیخ زکزاکی توانستند الهام بخش باشند.

دیوسالار در پایان این نشست گفت: مناسبت‌هایی چون روز قدس و اربعین به دیپلماسی فرهنگی کمک می‌کند تا جریان‌های آزادی‌خواه در سراسر جهان برای حمایت از مردم غزه حرکت کنند.