مؤلف کتاب «نیمه گمشده نصف‌جهان» در گفت‌وگو با خبرنگار خبرگزاری کتاب ایران (ایبنا) در اصفهان، در خصوص محتوای این اثر تازه‌منتشرشده گفت: در این کتاب، درباره جنبه‌ای از بناهای تاریخی اصفهان کار کردم که تا به حال به آن پرداخته نشده است. اکثر کتاب‌های منتشرشده درباره بناهایی است که هم‌اکنون نیز وجود دارند؛ اما درباره آثار تخریب‌شده و ازبین‌رفته مطالب پراکنده‌ای در کتاب‌های قدیمی و سفرنامه‌ها دیده می‌شود و اثر مدون و جامعی در این خصوص تهیه نشده است.
پیام نیلی‌پور درباره دلیل تدوین اطلاعات درباره آثار تخریب‌شده اصفهان بیان کرد: از روی علاقه و با هدف تأمین نیاز پژوهشگران در این خصوص و نیز آگاهی جامعه از آثار ازبین‌رفته و توجه مردم و مسئولان به از بین نرفتن آثار موجود، به سراغ این کار رفتم.
بررسی ۱۰۰ بنای مخروبه در «نیمه گمشده نصف‌جهان»
او با توضیح اینکه نزدیک به ۱۰۰ بنای تاریخی همچون ساختمان، خیابان، باغ، کلیسا، مسجد، مناره، کاخ و مدرسه تخریب‌شده در این کتاب بررسی شده است، افزود: آثار زیادی در اصفهان در دوره‌های مختلف از بین رفته است؛ اما تعدادی از این‌ها چشمگیرتر بوده و در اسناد تاریخی از آنها اسم برده شده. بعضی از بناها نیز همچون حمام‌های تاریخی در جایی ثبت نشده‌اند. من آثاری را که شاخص‌تر بودند و می‌شد درباره‌شان اطلاعات میدانی و شفاهی و مکتوب جمع کرد، انتخاب کردم.
نیلی‌پور افزود: این پژوهش در محدوده شهر اصفهان و با تمرکز بر بازه تاریخی دوره صفوی به بعد است. البته آثاری نیز در کتاب بررسی شده که مربوط به پیش از دوره صفوی است.
او روش پژوهش را بررسی اسناد و کتاب‌ها، استفاده از روش میدانی و حضور در محل برای مکان‌یابی به وسیله پرس‌وجو از قدیمی‌های محل و کمک از اساتید این حوزه عنوان کرد و گفت: یکی از این بناها، کاخ جهان‌نماست که هنگام بازسازی چهارباغ آثارش پیدا و به نمایش گذاشته شد. این کاخ در زمان صفویه ساخته شد و عمارتی سه‌طبقه بود. در سفرنامه‌های آن زمان گفته شده که این عمارت برای زنان حرمسرا ساخته شده تا برای دیدن چهارباغ از پشت پنجره‌های مشبک آن بنا استفاده کنند. این عمارت تا اواخر دوره قاجار هم پابرجا بوده؛ اما خواهر ظل السلطان، حاکم اصفهان، که در کاخ هشت‌بهشت ساکن بود، به بهانه مشرف بودن کاخ جهان‌نما به کاخ هشت‌بهشت و دید داشتن بیگانگان از آنجا، دستور به تخریب کاخ جهان‌نما داد. در حال حاضر قسمت‌های باقی‌مانده از این بنا در ابتدای چهارباغ با یک دیواره شیشه‌ای مشخص شده؛ اما هیچ توضیحی در خصوص آن وجود ندارد و مردم نمی‌دانند این بنای کاه‌گلی در این قسمت از چهارباغ چیست.
نویسنده «نیمه گمشده نصف‌جهان» ضمن بیان اینکه در این کتاب به پیشینه بناها نیز اشاره شده است، افزود: از دیگر کاخ‌های تخریب‌شده اصفهان، کاخ‌های آیینه‌خانه و هفت‌دست بوده است که اکنون فقط نام دو خیابان از این دو کاخ باقی مانده است. این دو کاخ کنار رودخانه بین پل چوبی و پل خواجو و در قسمت جنوبی رودخانه قرار داشته و به دست شاه عباس دوم ساخته شد و حدود ۱۰۰ متر با هم فاصله داشته‌اند. پل چوبی آن زمان ورودی کاخ هفت‌دست بوده و بر خلاف کاربرد فعلی‌اش، محل عبور و مرور مردم عادی نبوده. ۱۰۰ متر مانده به سمت پل خواجو نیز عمارت آیینه‌خانه قرار داشته که نمونه کوچک‌تر کاخ چهل‌ستون بوده. آن دو کاخ در دوره صفوی یکی از منازل خانواده سلطنتی بوده. در زمان قاجار نیز مدتی محل اقامت فتحعلی شاه بوده و در زمان ظل‌السطان به دلایلی که در کتاب به آن اشاره شده است، تخریب شد.
از هجوم افغان‌ها تا بی‌کفایتی پسر ناصرالدین‌شاه
نیلی‌پور درباره بازه زمانی تخریب بناهای تاریخی اصفهان عنوان کرد: این تخریب‌ها دو مقطع زمانی اصلی داشته. یکی در زمان حمله افغان‌ها که به صورت عمدی و غیرعمدی در جریان هرج‌ومرج‌های آن زمان صورت گرفته. مثلاً کاخ تخت‌سلیمان که واقع در کوه صفه بود و الان کمی از آثارش باقی مانده، به صورت عمدی تخریب نشد؛ اما پس از ورود افغان‌ها، به دلیل اینکه کسی آنجا سکونت نداشت و به آن بی‌توجهی شد، تخریب شد.
وی افزود: مقطع بعدی زمان حکومت قاجار و ظل‌السلطان، پسر ناصرالدین‌شاه قاجار بود. او ۳۰ سال حاکم اصفهان بود و نیمی از آثار اصفهان در آن دوره تخریب شد. در دوره پهلوی نیز تخریب‌هایی وجود داشته؛ اما عمارت‌های شاخص و به صورت عمدی نبوده؛ چون در دوره رضاشاه اداره باستان‌شناسی تأسیس شد و بخشی از آثار ثبت ملی شدند. اما بسیاری از خانه‌ها همزمان با مدرنیزه شدن و مثلاً همزمان با کشیدن خیابان عبدالرزاق و خیابان استانداری تخریب شدند. در دوران اخیر نیز منازل قدیمی که مربوط به دوره صفوی و قاجار است، با ساخت خیابان و ساخت‌وسازها همچنان در حال تخریب هستند.
پیام نیلی‌پور در پایان گفت: کتابی که اکنون در دست تألیف دارم، موضوعی تازه درباره محله جلفاست.
کتاب مصور «نیمه گمشده نصف‌جهان» در ۴۱۴ صفحه و در انتشارات هرمان منتشر شده است.
نظرات