سرویس تاریخ و سیاست خبرگزاری کتاب ایران (ایبنا): هم‌زمان با ششمین سالگرد درگذشت مهندس علی‌اکبر معین‌فر و به مناسبت انتشار کتاب «زلزله شناسی در ایران» که به کوشش دکتر مهدی زارع تدوین شده است، مراسمی به همت انتشارات نگارستان اندیشه در سالن اجتماعات پژوهشکده هنر و معماری جهاددانشگاهی برگزار شد. این مراسم با حضور جمعی از شاگردان، همکاران قدیمی و علاقه‌مندان به مهندس معین‌فر برگزار شد.

در ابتدای مراسم صادق حیدری‌نیا مدیر انتشارات نگارستان اندیشه، گزارشی از سلسله کتاب‌های سرگذشت علم در ایران ارائه کرد و عنوان نمود که این کتاب، سومین اثر از این مجموعه است که به سرگذشت زلزله‌شناسی در ایران می‌پردازد.

در ادامه مهدی زارع که خود از پرارجاع‌ترین دانشمندان ایرانی در عرصه جهانی است، به چگونگی شکل‌گیری کتاب پرداخت و از گفتگوهای پراکنده و منسجمی که با مرحوم معین‌فر درباره کارهای علمی و اجرایی او در جریان تدوین کتاب داشت، سخن گفت. او صحبت خود را با ذکر خاطره‌ای از نیکلاس امبراسیز استاد کالج سلطنتی لندن و همکار مرحوم معین‌فر در زلزله سال ۱۳۵۱ قیر و کارزین آغاز کرد که به گفتۀ او، در حالی که با هلیکوپتر عازم منطقه بودیم، وضعیت خطرناکی رخ داد و در آستانه سقوط بودیم ولی معین‌فر با آرامش مشغول خواندن روزنامه بود.

به گفتۀ امبراسیز، وقتی که به معین‌فر گفتم داریم سقوط می‌کنیم و تو نشستی روزنامه می‌خوانی! گفت که اگر وقت رفتن رسیده باشد، می‌رویم و اگر هنوز وقت رفتن نباشد، اتفاقی نمی‌افتد. او معین‌فر را مرد نستوهی می‌دانست. زارع در ادامه به چگونگی جمع کردن مصاحبه‌ها و پیگیری استاد محمد ترکمان برای به ثمر رساندن این کتاب اشاره کرد. به گفتۀ زارع بخشی از مصاحبه‌ها به صورت پراکنده در جاهای دیگری منتشر شده بود ولی به این شکل، منسجم همراه با یادداشت‌هایی در یاد مرحوم معین‌فر که به قلم جمعی از همکاران و همراهان او برای نخستین‌بار در این کتاب منتشر می‌شود. زارع به چگونگی اعزام معین‌فر به ژاپن و تحصیل در رشته زلزله هم پرداخت.

در بخش بعدی، نشست یک کلیپ که به همت مرکز تحقیقات راه و ساختمان تهیه شده بود، پخش شد و سپس پروفسور یوسف ثبوتی که برای این مراسم از زنجان به تهران آمده بودند، سخنرانی خود را ارائه کردند. پروفسور ثبوتی، دانش‌آموختۀ اخترفیزیک از دانشگاه شیکاگو، استاد سابق دانشگاه‌های شیراز، نیوکاسل و شریف، بنیان‌گذار رصدخانه شیراز و از نام‌آورترین استادان ایرانی در سطح جهان، آشنایی خود با مهندس معین‌فر را اندک و بیشتر مربوط به همسایگی در دوران بازنشستگی دانست و به سابقه انجمن اسلامی مهندسین که مرحوم معین‌فر از بنیان‌گذارن آن بود اشاره کرد.

پروفسور ثبوتی، معین‌فر را انسانی امیدوار به آینده و بسیار دور از گله و شکایت معرفی کرد و گفت: در این کتاب، پرسش‌ها به گونه‌ای است که می‌تواند معین‌فر را تحریک به گله و شکایت کند اما مهندس معین‌فر علی‌رغم آنکه در سالیان دراز مورد بی‌مهری قرار گرفت، هرگز گلایه نمی‌کند و با نهایت تواضع آنچه را که صلاح می‌داند بیان می‌کند و به آینده ایران می‌اندیشد. وی سخن خود را با یادکردن از کتابخانه دانشگاه علوم پایه زنجان که به همت مرحوم محمدنقی ترکمان تأسیس شده، پایان داد.

در ادامه فریدون سحابی، استاد پیشکسوت دانشگاه تهران و نخستین رئیس سازمان انرژی اتمی پس از انقلاب که از دوستان و همکاران قدیمی و صمیمی مرحوم معین‌فر بودند سخن گفتند. سحابی به شکل‌گیری انجمن اسلامی دانشجویان مهندسی در دوران تحصیل معین‌فر در دانشگاه تهران و سپس تشکیل انجمن اسلامی مهندسین به عنوان مهم‌ترین جریان مقابل حزب توده اشاره کرد. به گفتۀ او، انجمن اسلامی مهندسین، از بدو امر مسایل تخصصی و علمی را خیلی باز و حرفه‌ای دنبال کرده و در عین حال به وجه اسلامی تأکید داشتند.

معین‌فر خیلی دقت داشت که برای هر مطلب و رشته‌ای یک محدوده و کادر مشخصی قایل بود از هر انحرافی در بررسی هر مسأله‌ای جلوگیری می‌کرد. در مجموع مرحوم معین‌فر، یک فرد مسئول فارغ از مبانی اعتقادی و یک فرد مسلمان فارغ از مبانی علمی بود. پس از انقلاب که مسایل سیاسی هم به وجه دیگر شخصیت ایشان اضافه شد و در شورای انقلاب مشغول شد، تمام تلاشش ایستادن در برابر اظهار نظرهای غیرکارشناسی و نظم دادن به مداخلات اشتباه بود و من این موضوع را به نظم بسیار زیاد وی در ذهن و شخصیت او مرتبط می‌دانم. ایشان در شورای انقلاب هم به اصول علمی و اجتماعی قضای توجه داشت. زمانی که ایشان مسئولیت تدوین بودجه را برعهده داشت و من هم مسئولیت سازمان انرژی اتمی را برعهده داشتم، گمان می‌کردم که بشود از ایشان بودجۀ بیشتری گرفت اما مرحوم معین‌فر دقت فراوانی در مسألۀ بودجه داشت و خارج از چارچوب عمل نمی‌کرد.

مهندس علیرضا مهنا عضو بنیاد حامیان دانشکده فنی دانشگاه تهران، که برای این مراسم خود را از فرانسه به تهران رسانده بود، سخنرانی بعدی مراسم بود. ایشان به عنوان یکی از شاگردان مرحوم معین‌فر خاطراتی را از حضور و مواجه‌اش با معین‌فر در نخستین سال‌های دهۀ شصت در دانشگاه تهران بیان کرد. به‌گفتۀ مهندس مهنا، در آن سال‌ها فقط استادان پزشکی با کت و شلوار و کروات در کلاس‌ها حاضر می‌شدند برای همین دیدن یک استاد فنی با این سر و شکل برای همه عجیب بود. اما متوجه شدیم که ایشان علاوه بر استادی، وزیر نفت و عضو شورای انقلاب هم هستند.

جاذبۀ علمی و شخصیت اخلاقی ایشان به نحوی بود که دانشجویان از طیف‌های مختلف، اعم از متعهد و نیمه متعهد و غیر متعهد همگی دور ایشان جمع می‌شدند. مهندس مهنا به تشکیل سازمان نظام مهندسی در سال ۱۳۶۹ اشاره کرد و همکاری سی ساله با ایشان و افراد شاخص دیگری از جمله مهندس کتیرایی در سازمان نظام مهندسی را تجربه‌ای ارزشمند خواند. به گفتۀ او وقتی شرایط سخت می‌شد و محدودیت‌ها برای حضور ایشان در برخی محافل وجود داشت، با روی گشاده شرایط را فراهم می‌کردند تا اصل فعالیت، آسیبی نبیند. ایشان اشتیاق زیادی به نوشتن و افزودن دانش در سطح عمومی داشتند و کاری که در قالب این کتاب ارائه شده، کاری بسیار ارزشمند است و امیدوارم که این مجموعه (کتاب‌های سرگذشت علم در ایران) برای ثبت تلاش‌های بزرگان و پیسکوتان علم در ایران تداوم یابد.

شکرچی‌زاده استاد دانشکده فنی دانشگاه تهران و رئیس اسبق مرکز تحقیقات راه و ساختمان که سابقۀ شاگردی و آشنایی چهل ساله با مرحوم معین‌فر داشتند، از خاطرات دانشجویی خود در اوایل دهۀ شصت از کلاس‌های مرحوم معین‌فر یاد کرد. در فضای جنگ و مسایل سال‌های نخست انقلاب، درس مهندسی زلزله را ایشان در دانشگاه تهران تدریس می‌کردند و گاهی اشاره می‌فرمودند که من با اصرار خودم و به‌رغم مخالفت برخی مسئولان وقت برای تحقیق میدانی به محل وقوع زلزله‌ها می‌رفتم و اسناد و مدارک علمی را ثبت می‌کردم. شکرچی‌زاده یکی از آخرین تلاش‌های ارزشمند مرحوم معین‌فر را مکاتبه با ریاست جمهور وقت برای بازسازی شبکه شتابنگاری ایران خواند که ماحصل آن، خرید صدها دستگاه و به‌روزرسانی شبکه در سطح ملی بود. وی نقش معین‌فر در این موضوع را محوری و سازنده عنوان کرد.

سخنران پایانی جلسه، دوست و همکار مرحوم معین‌فر، مهندس احمد نادرزاده، پژوهشگر ارشد زلزله بود که سخن خود را به یاد معین‌فر با این آیه از قرآن آغاز کرد: «رَّبِّ أَدْخِلْنِی مُدْخَلَ صِدْقٍ وَأَخْرِجْنِی مُخْرَجَ صِدْقٍ وَاجْعَل لِّی مِن لَّدُنکَ سُلْطَانًا نَّصِیرًا» و گفت که مرحوم معین‌فر همیشه سخنرانی‌هایش را با خواندن همین آیه آغاز می‌کرد و بجا بود که من هم با همین آیه سخن خود را شروع کنم. مهندس نادرزاده با ذکر خاطره‌ای از مراسم چهلم درگذشت مرحوم معین‌فر، انتشار کتابی مانند آنچه رونمایی شده را یکی از برنامه‌های خود عنوان کرد که دچار مرور زمان شده و حالا دکتر زارع این کار را به انجام رسانده است. وی به درگذشت مرحوم مرتضی زاهدی استاد برجسته‌ای که همین هفته فوت کردند اشاره کرد و ضمن یاد کردن از ایشان، مهندس معین‌فر و دکتر زاهدی را از استوانه‌های این رشته در ایران دانستند که حالا از میان ما رفتند.

نادرزاده با ذکر خاطره‌ای از اولین روز کاری‌اش در سال ۱۳۶۲ و نخستین آشنایی‌اش با مهندس معین‌فر سخن گفت. به گفتۀ نادرزاده، مهندس معین‌فر هر شنبه، به صورت داوطلبانه برای سرکشی از وضعیت شبکه به مرکز تحقیقات زلزله سر می‌زدند و در اولین روز کاری خودم، همکاری‌ام با ایشان آغاز شد و سی و اندی سال ادامه یافت. ایشان هرگز مسایل مختلف را با هم قاطی نمی‌کرد و وارد بحث‌های هیجانی و حاشیه‌ای نمی‌شدند. از ویژگی‌های اخلاقی و شخصیتی ایشان، باید به چند نکته اشاره کرد. معین‌فر شخصیت کاریزماتیک و همه‌جانبه‌نگر داشت که در مسایل مختلف وارد می‌شد، با همه همکاری می‌کرد اما مسایل را از هم تفکیک می‌کرد. وی بسیار مثبت‌اندیش بود، بسیار راستگو بود و هرگز دروغ مصلحت‌آمیز هم نمی‌گفت. شخصیت بسیار پاک و شفافی داشتند و همین امر همکاری را بسیار آسان می‌کرد. هرگز تنگ‌نظر نبودند و از پیشرفت هر کسی استقبال می‌کردند. نادرزاده تأکید کرد که آنچه می‌گوید حاصل تجربه همکاری و دوستی با ایشان است. به گفتۀ او، معین‌فر به آینده امیدوار بود و هرگز متوقف نمی‌شد؛ اگر راهی بسته می‌شد مسیر دیگری را جستجو می‌کردند و در نهایت تواضع گاهی اظهار تأسف می‌کرد که من نتوانستم برای کشورم کاری کنم، در حالی که ایشان خدمات بسیار ارزنده‌ای انجام داده بودند و همه اینها، کسر کوچکی از ویژگی‌های اخلاقی ایشان است.

کتاب زلزله‌شناسی در ایران در گفتگو با مهندس علی‌اکبر معین‌فر، نخستین مهندس زلزله در ایران، به کوشش دکتر مهدی زارع به تازگی از سوی انتشارات نگارستان اندیشه و در قالب مجموعه کتاب‌های سرگذشت علم در ایران منتشر شده است.