سرویس استان‌های خبرگزاری کتاب ایران (ایبنا): حسن رضایی خیرآبادی در سال ۱۳۳۸ در روستای سرتشنیز از توابع استان چهارمحال‌وبختیاری به دنیا آمد. وی پس از گذراندن تحصیلات به حرفه معلمی پرداخت و از تدریس در دبستان تا دانشگاه فرهنگیان را تجربه کرد. سال‌های ۱۳۶۰ و ۱۳۶۱ دوران حضور حسن رضایی در مناطق جنگی سومار، گیلان‌غرب و درک حال و هوای دفاع مقدس است.
وی که دانش‌آموخته مقطع کارشناسی‌ارشد زبان و ادبیات فارسی از دانشگاه شهید بهشتی تهران است، پس از دوران جنگ تحمیلی موفق به نگارش ۷ اثر در حوزه دفاع مقدس شد و کتاب نام‌آشنای «بلوط‌های دوردست» که جزو هشت اثر برتر ادبیات داستانی دفاع مقدس شناخته‌شد از آثار این نویسنده است و کتاب «ستاد دزلی» او نیز در اولین جشنواره کتاب مقاومت شهید آوینی رتبه برگزیده را به خود اختصاص داد. رضایی پس از ۱۰ سال تحقیق و پژوهش اثر وزین و فاخر «برادران ماه» را در یک هزار صفحه به رشته تحریر در آورد.
کتاب «برادران ماه» دارای دو بخش درهم‌تنیده است. یک بخش با قهرمانان واقعی و بخش دیگر با قهرمانان تخیلی. در بخش واقعی و مستند اجزای پراکنده خاطرات و گزارش‌های عملیات‌ها گرد هم آمده و هرکدام در جای خود قرار گرفته و کلیت تک‌تک عملیات‌های بزرگ دفاع مقدس را مجسم کرده است. در این اثر با جان فشانی‌های سرداران شهید شاه مرادی، نوروزی، فاضل، ارجمند، اعتدال پور، اسکندری، آقابزرگی، رجب‌پور، کاووسی، برات‌پور، امیریان، عباس خلجی و… آشنا خواهید شد. با پدر و پسرهایی که باهم در جبهه حضور یافتند و شهید شدند، با تک‌فرزندهای شهید و نوجوانان شهیدی چون براتعلی راستی و با اسیران شهیدی چون مجید پناهنده و معتمدی و چگونگی شهادتشان آشنا خواهید شد. با رشادت یادگاران دفاع مقدس و از لحظه‌های نفس‌گیر جنگ در عملیات‌های محرم، والفجر مقدماتی، خیبر، بدر، والفجر ۴، والفجر ۸ و سرانجام کربلای ۵ آگاه خواهید شد.
خوانندگان در بخش تخیلی که خود داستان کاملی است با زندگی «بمانی» پسری از دهدلی همراه خواهند شد. داستانی پر از شور و عشق. برای آشنایی بیشتر با این اثر فاخر حوزه دفاع مقدس، به گفتگو با حسن رضایی خیرآبادی خالق کتاب «برادران ماه» نشستیم تا از فراز و فرود، سختی‌ها و لذتهای و مراحل تدوین و نگارش این کتاب برایمان بگوید.
- کتاب برادران ماه را با چه هدف یا انگیزه‌ای نوشتید؟
نوشتن بخش‌های تخیلی یک هدف نبود، بهتر است بگویم یک ضرورت بود مثل نیاز به درمان، نیاز به خواب، آنچه را سال‌ها در دل و ذهن رشته یا سرشته بودم به دنیا آوردم، به زبان آوردم. اما بخش‌های مستند جنگ را با هدف تثبیت سرمایه مهمی که طی سال‌ها از جنگ اندوخته بودم نوشتم.
- به نظر می‌رسد که پیوند مستند یا واقعیت با تخیل، خلاقیت ویژهٔ شما در این اثر است. فکر می‌کنید که این پیوند، واقعیت را تحت‌تأثیر قرار نمی‌دهد؟ یا لطافت تخیل تحت‌تأثیر خشکی گزارش قرار نمی‌گیرد؟ فکر می‌کنید نقاط قوت این پیوند چه هستند؟
بخش‌های تخیلی تأثیری بر واقعیت‌های جنگ نداشته؛ اما واقعیت‌های جنگ تأثیر منفی زیادی روی شخصیت‌های تخیلی داشته است به این دلیل که تصمیم داشتم حوادث جنگ همه واقعی باشد؛ بنابراین در بحبوحه عملیات‌ها شخصیت‌های تخیلی در حد بالایی از مدار داستان خارج می‌شدند و مجبور بودند فقط رفتارهای خیلی معمولی داشته باشند.
البته وقتی توپ در زمین تخیل می‌افتاد دیگر آن‌قدر جاذبه ایجاد می‌کرد که خواننده، یک بخش جنگی را بعدش تحمل کند. ناگفته نماند اگر ما فقط یک عملیات را منعکس می‌کردیم جاذبهٔ فوق‌العاده‌ای داشت؛ ولی چون ۷ عملیات مطرح شده، ممکن است کمی خواننده احساس ملال کند ضمن اینکه عملیات‌ها باهم تفاوت‌های زیادی دارد و خالی از جاذبه نیست. همین‌جا باید این نکتهٔ مهم را بگویم که اگر خواننده در این تأمل کند که بخش جنگی کاملاً مستند است و این حماسه‌ها حاصل خون‌های بسیار ریخته شده از جوانان شمشاد قامت در اوج قدرت و زیبایی است آن وقت متوجه خواهد شد که بخش‌های مستند خیلی باارزش‌تر و فراتر و مهم‌تر از بخش‌های تخیلی است.
- بهتر نبود بخش تخیلی را جدا از مستند سروسامان می‌دادید؟ اصولاً این منطقی است که تخیل با واقعیت تلفیق شود، درحالی‌که مخاطبان این دو موضوع هم متفاوت هستند؟ ممکن است مخاطب داستان نتواند روایت‌های شبه گزارش جنگ را تحمل کند.
ببینید، ما در داستان رئال از تخیل استفاده می‌کنیم تا خوب را خوب‌تر از واقعیت نشان دهیم، برای ایجاد انگیزه در تکرار و تکثیر خوبی. البته فاصله خوب واقعی با خوب‌تر تخیلی باید خیلی کم باشد تا باورپذیر باشد. همین‌طور بد را کمی بدتر نشان می‌دهیم که تکرار نشود. در جنگ، ما خوبی‌ها را در اوج باورپذیری‌اش داریم و بدی‌ها را در حضیض باورپذیری‌اش. فقط کافی است ما این خوبی‌ها و بدی‌ها را کشف کنیم و نشان بدهیم. هیچ نیازی به خیال‌پردازی ندارد. اینجا هنر فقط کشف است و کار ساده‌ای هم نیست؛ چون آنها که حوادث مهم را رقم زده‌اند بیشتر شهید شده‌اند، تعدادی هم که باقی‌مانده‌اند بعضاً آمادگی و حوصله و علاقه به بیان گزاره‌ها ندارند؛ بنابراین گزاره‌های جنگ اگر به‌درستی دریافت و منتقل شود می‌تواند با گزاره‌های تخیلی ترکیب شود. بدیهی است که این ترکیب صددرصد نیست.
یکی از اهداف مهم این تلفیق این است که هنردوستان و داستان پسندها با این حماسه بی‌نظیر تاریخ ایران آشناتر شوند و از طرف دیگر رزمندگان و دلاوران دفاع مقدس هم با گزاره‌های هنری در داستان بیشتر آشنا شوند.
- تمایز مهم این کتاب با کتاب‌های دیگر در حوزه جنگ چیست؟
این کتاب دو تفاوت مهم با تمام آثاری که درباره جنگ چاپ شده دارد، اول همین قالب کتاب است که یک رمان مستند بوده و دارای دو جنبه تخیلی و واقعی است و این دو چنان درهم ترکیب شده که حتی با اینکه در مقدمه اشخاص تخیلی را مطرح کرده‌ام، باز هم برخی مخاطبان عکس و نشانی برخی از اشخاص را درخواست می‌کنند!
اما تفاوت بسیار مهم‌تر دیگر این است که این اثر بازتاب هفت عملیات بزرگ جنگ است و از آغاز تا پایان این عملیات‌ها را با تمام زیر و بمش و حتی مقدمات این عملیات‌ها را به داستان کشیده است، درحالی‌که آثار چاپ شده درباره جنگ هیچ‌کدام حتی یک عملیات بزرگ را پوشش نداده است. یا خاطرات یک رزمنده است مثل «لشکر خوبان»، «بابا نظر»، «پایی که جا ماند»، «دا» و… یا بازتاب عملکرد یک یگان در یک عملیات است؛ مانند «ضربت متقابل» یا «همپای صاعقه» و… یا گزارش‌های محدود دیگر.
- ولی گفته شده این کتاب اختصاص به حماسه‌های استان چهارمحال‌وبختیاری دارد.
نه چنین نیست. در پردازش هر عملیات کل یگان‌های درگیر مطرح می‌شوند؛ اما از آنجا که احصاءکردن ریز اتفاقات و حوادث یگان‌ها نه ممکن است و نه کتاب ظرفیت بیان آن همه را دارد اغلب عملکرد گردان‌های درگیر در نبرد تیپ ۴۴ قمر بنی‌هاشم (ع) بازتاب داده شده است، زیرا اغلب مصاحبه‌ها با افراد این یگان بوده است و این یگان از نیروهای مهم و تأثیرگذار در جنگ بوده به‌خصوص در عملیات والفجر ۸ در حساس‌ترین و خطرناک‌ترین منطقه نبرد برای فتح «فاو» حماسه‌آفرینی کرده است.
- عملیات‌هایی که در داستان مطرح شده کدام‌اند؟
عملیات‌های مهم جنگ یعنی محرم، والفجر مقدماتی، والفجر ۴، خیبر، بدر، والفجر ۸ و کربلا ۵.
- درباره «بمانی» که شخصیت اول داستان است توضیح دهید. آیا بمانی نماد بسیجی‌هاست؟
ببینید اگر بسیجی‌ها همان مردم عام باشند بمانی هم یک بسیجی و شاید نماد بسیجی‌ها باشد؛ اما اگر ما بسیجی‌ها را یک تیپ خاص بدانیم آن وقت بمانی نماد بسیجی‌ها نیست. فقط یک بسیجی است. ببینید یک بسیجی، متشرع، مؤمن، قانع، پرتلاش، باتقوا، اهل تهجد، ازجان‌گذشته و شجاع است اما بمانی همه این صفات را ندارد، اهل تهجد نیست، ازجان‌گذشته هم نیست… خیلی هم متشرع و باتقوا نیست. یک آدم معمولی است؛ یعنی یک تیپ معمولی مردمی دارد؛ بنابراین نماد بسیجی‌ها نیست.
به‌علاوه به نظر من، شخصیت اول کتاب هم نیست. قهرمان از نگاه من، بسیجی‌ها هستند. بسیجی‌های شیخ شبان، نقنه، وردنجان، کاکولک و همان جاهایی که بارها نامشان را تکرار کرده‌ام.
- باتوجه‌به آثار دیگرتان، به نظر می‌رسد علاقهٔ شما به کار در حوزهٔ دفاع مقدس است، دلیل خاصی دارد که توانایی خود را در این حوزه به کار گرفته‌اید؟
بله چند دلیل دارد اول اینکه این جنگ یکی از بزرگ‌ترین و طولانی‌ترین جنگ‌های تاریخ است و اغلب سلاح‌های مدرن در آن به‌کاررفته، دوم اینکه این جنگ در زمان ما اتفاق افتاده و ما از هر نسل دیگری برای سخن‌گفتن از این جنگ اولی‌تریم، سوم اینکه من به بسیاری از قهرمانان این جنگ دسترسی داشته و با آنها رو در رو گفت‌وگو کرده‌ام و گزاره‌های حاصل از این گفت وگوها اسناد درجه اول جنگ است و این ارزش فوق‌العاده دارد. چهارم اینکه در طی سه دهه با بازدید مناطق و مطالعه آثار مرتبط با جنگ به دانش وسیعی در این زمینه دست یافته ام. پنجم اینکه علاقه بسیار زیادی برای ثبت و ضبط یاد و خاطر و عملکرد شهدا و رزمندگان، این پهلوان‌های عزیز ایثارگر ایرانی داشته‌ام.
باید بگویم که اگر اولویت این مسائل نبود به ثبت و ضبط فرهنگ عامیانه می‌پرداختم که از سال‌ها پیش به آن علاقه‌مند شده‌ام.
- کتاب برادران ماه مسلماً تحقیقات و پژوهش‌های زمان‌بری نیاز داشته است، شما برای تألیف بخش مستند این رمان چه تحقیقاتی انجام داده‌اید؟ با چه کسانی مصاحبه کرده‌اید؟ و چه منابعی را مطالعه کرده‌اید؟
یکی از موضوعات تحقیق من آشنایی با ساختار تشکیلاتی و رسته‌های مختلف نظامی ارتش، سپاه و بسیج و جهاد سازندگی بوده است. اینکه در زمان عملیات، سلسله روابط بین قرارگاه‌ها و یگان‌های زیرمجموعه چگونه بوده؟ قرارگاه‌های فرعی چگونه شکل می‌گرفته؟ روابط بین فرماندهان باهم و با نیروهای عملیاتی به چه ترتیبی بوده؟ ارتباطات نظامی و پنهان‌کردن ارتباط‌ها از دشمن و استفاده از کدها و رمزهای مخابراتی چگونه بوده؟ تعداد نیروهای تیم، دسته، گروهان، گردان، تیپ و لشکر و سپاه چند نفر بوده؟
یکی دیگر از موضوعات موردمطالعه، مکان هر عملیات و ویژگی‌های جغرافیایی، سوق‌الجیشی، دما، پراکندگی گونه‌های جانوری و گیاهی و دیگر خصوصیات منطقه، رودها، ارتفاعات و… بوده است.
موضوع تحقیق دیگر مشخص‌کردن یگان‌های شرکت‌کننده در هر عملیات چه از طرف ایران و چه از سمت عراق بوده است.
موضوع اساسی، مهم و حساس برای هر عملیات، حوادث و اتفاقاتی هست که در آن عملیات رخ داده و پژوهش و تحقیق برای درک و دریافت ابعاد گوناگون این موضوع یکی از کارهای اساسی ما بوده است.
برای دستیابی به اطلاعات مورد نیاز در این زمینه و موضوعات قبلی در حیطهٔ ملی، منابع ما عبارت‌اند از: ۱- آثار مکتوب منتشر شده درباره جنگ توسط سپاه، ارتش، وزارت دفاع و فرماندهان و رزمندگان که رأساً اقدام به چاپ آثار جنگی خود کرده‌اند، ۲- بازدید مناطق عملیاتی به همراه برخی از فرماندهان عمل‌کننده در آن منطقه، ۳- مصاحبه با رزمندگان و فرماندهان.
در همین‌جا باید توضیح دهم که بازتاب یک عملیات در سطح کلی و ستادی، کل یگان‌های شرکت‌کننده کشوری را مطرح می‌کند؛ اما در سطح شرح جزئیات عملیاتی توسط گردان‌ها و گروهان‌ها در شب‌ها و روزهای عملیات، تنها به بازتاب یگان تیپ ۴۴ قمر بنی‌هاشم (ع) یعنی رزمندگان استان چهارمحال‌وبختیاری، لنجان، شهرضا، زرین‌شهر و سمیرم بسنده شده است و این اکتفاکردن به همین یگان دو دلیل داشت: اول اینکه بازتاب عملکرد همه گردان‌ها عملاً امکان‌پذیر نبود و برای طرح در رمان به دلیل مشابهت مطلوب نیست. دوم اینکه مصاحبه با رزمندگان تیپ ۴۴ به دلیل آسان‌تر بودن دسترسی، امکان‌پذیر بود. به لطف خدا توانستیم با سردار سرتیپ کریم نصر، بنیان‌گذار و فرمانده تیپ ۴۴، رودررو گفت‌وگو کنیم. همچنین با اغلب فرماندهان گردان و گروهان در این تیپ توانستیم گفت‌وگو داشته باشیم و گزارش عملیات‌ها را از آنها به دست آوریم.
- به نظر می‌رسد شما نگاهی واقع‌بینانه به جنگ دارید و علاوه بر دیدن زیبایی‌هایی که دفاع مقدس داشت، رنج‌های جنگ را هم به تصویر کشیده‌اید. فکر می‌کنید نگاه درست به جنگ چه نگاهی است؟
جنگ مهم‌ترین دغدغهٔ بشر از زمان هابیل و قابیل تاکنون بوده و امروز هم کشتار مردم غزه به دست آمریکا و اسرائیل زشت‌ترین اتفاق است که صد روز است ادامه یافته. جنگ موضوع پیچیده‌ای است و نظر دادن درباره آن دشوار است.
به نظرم هیچ‌چیزی ارزش آن را ندارد که انسان‌های بی‌گناه بخصوص کودکان و زنان به خاطرش تکه‌پاره شوند و اصولاً هیچ‌کس در هیچ شرایطی حق کشتن بی‌گناهان را ندارد. تحمل مرگ عزیزان بی‌گناه بدترین واقعیت زندگی است ولی نمی‌شود هم در مقابل متجاوز تسلیم شد و گاهی دفاع تنها راه است هرچند نتیجه‌اش می‌شود جنگ.
- فکر می‌کنید در آثار دفاع مقدس پرداختن به جنگ از چه زاویه‌ای مورد غفلت واقع شده است؟ کدام بعد از جنگ قابلیت این را دارد که بیشتر موردتوجه قرار گیرد؟
به نظرم زمانی که جنگ اتفاق می‌افتد صحنه‌های دلخراش کشتار و ویرانی سبب می‌شود که طرف مدافع بیشتر به انتقام فکر کند و این طبیعی است. شاید در این شرایط به ابعاد دیگر جنگ کمتر توجه شود. پس از جنگ هم بیشتر، اتفاقات صحنه نبرد رسانه‌ای می‌شود و آنچه به سر خانواده‌های رزمنده‌ها رفته مورد غفلت واقع می‌شود. به‌علاوه به عملکرد دشمن و اشخاص مقابل هم یک نگاه کلی می‌شود و دقیق موردتوجه قرار نمی‌گیرد. افراد خودی هم اگر مسئولیت خاصی نداشته و در اعداد فرماندهان نباشند موردتوجه دقیق قرار نمی‌گیرند.
- تأثیر متون ادبی و عرفانی در جاهایی از نثر شما مشهود است و شما از این متون در غنای نثر بهره برده‌اید. در این مورد توضیحی دهید.
بله بنده هم مثل هر مطالعه‌کنندهٔ جدی متون عرفانی متأثر از آنها بوده‌ام و این تأثیر مایهٔ افتخار است. من به دلیل رشته تحصیلی‌ام که زبان و ادبیات فارسی بوده توفیق مطالعهٔ جدی آثار عطار، مولانا، فردوسی، رودکی، نظامی، خاقانی، سعدی، بیدل و سهراب سپهری را داشته‌ام و اینها همه از عارفان بزرگ و سرآمد روزگار خود و روزگار ما هستند. تاریخ بیهقی را هم خوانده‌ام و از نثر بیهقی بارها لذت برده‌ام. تمهیدات عین‌القضات را هم چند بار خوانده‌ام. آثار استادان بزرگ معاصر خصوصاً زرین‌کوب، غلامحسین یوسفی، فروزانفر، تقی پورنامداریان، شمیسا، توفیق سبحانی و شفیعی را خوانده‌ام. کاش ذره‌ای از این بزرگان تأثیر گرفته باشم.
- ظاهراً جنبهٔ رمز و نماد در این اثر خیلی پررنگ است.
بله بخش تخیلی این گونه است. به‌هرحال برخی مطالب را نمی‌شود مستقیم گفت و یا اگر بخواهی مستقیم بگویی باید در قالب گزارش و مقاله بگویی نه داستان. ضمن اینکه رمز، ظرفیتی استثنایی دارد. قابلیت این را دارد که هرکس باتوجه‌به داشته‌های خود از متن بهره ببرد و گزاره‌های متن لزوماً نباید معنای واحدی را انتقال بدهند. در واقع اینجا دیگر اصل، خواننده است نه نویسنده.
اغلب آثار ادبی فارسی خصوص آثار منظوم، سرشار از رمزها هستند. آثار مولانا، عطار، برخی آثار نظامی، آثار سهروردی و…رمزی هستند.
- به نظر می‌رسد یکی از دغدغه‌های اصلی شما بحث «وحدت شیعه و سنی» است که در این اثر هم به آن پرداخته‌اید. دلیل توجه به این بحث چیست؟
بله در بخش تخیلی یکی از موضوعات مهم، بحث وحدت شیعه و سنی است. دلیل پرداختن به این موضوع یکی این است که هم در کشور ما بسیاری از هم‌وطنان ما سنی‌مذهب هستند و هم بسیاری از مردم کشورهای همسایه ما سنی‌مذهب هستند.
دوم اینکه دشمنان ایران، اسلام و مسلمانان از قدیم برای تضعیف مسلمان‌ها از تفاوت مذاهب اسلامی سوءاستفاده کرده و بین مسلمان‌ها جنگ به راه انداخته‌اند. خصوص در ۲۰۰ سال گذشته با طراحی انگلیس بین شیعه و سنی نزاع‌های خونین برپاشده که همین جنگ ۸ساله عراق با ما یکی از مستمسک‌های مهمش همین اختلاف شیعه و سنی بوده. اکنون هم داعش را به‌عنوان سنی‌های افراطی علیه شیعیان به راه انداخته‌اند. اگر ایران بتواند زمینه‌های اختلاف با اهل‌تسنن را به حداقل کاهش دهد داعش نمی‌تواند در دنیای اسلام یارگیری کند.
- لطفاً کمی در مورد عادات نویسندگی‌تان توضیح دهید. آیا برای نوشتن به شرایط یا زمان و مکان خاصی نیاز دارید؟
متأسفانه عادت نکردم پشت ابزار تایپ بنشینم و یکباره متن را تولید کنم. همیشه پشت میزتحریر نشستم و با خودکار نوشتم. فرق نمی‌کرد میز کجای خانه باشد. چند بار میزتحریرم را به باغ بردم که بهتر بنویسم؛ اما حتی یک کلمه هم ننوشتم؛ چون یا زیبایی‌های باغ سرگرمم می‌کرد یا کارهای باغ مشغولم می‌کرد.
از لحاظ زمان، اغلب صبح‌های زود شروع می‌کردم؛ ولی از مواقع دیگر هم استفاده می‌کردم. پاییز و زمستان بیشتر از بهار و تابستان نوشتم. نوشتن برادران ماه ده سال طول کشید.
- در آثار داستانی شما مثل همین رمان «برادران ماه» یا رمان «بلوط‌های دوردست»، ارتباط و وحدت با طبیعت نقش مهمی دارد. اهمیت این ارتباط از نظر شما چیست؟
انسان‌ها در عالم واقع با طبیعت درآمیخته هستند. همیشه در مکانی هستیم و با اشیا، جانوران و گیاهان گوناگون ارتباط داریم و متأسفانه همهٔ اینها در معرض تهدید و نابودی به دست انسان هستند. ما فقط در یک‌خانهٔ سالم می‌توانیم درست زندگی کنیم. باید همهٔ اینها سالم باشند تا ما هم سالم باشیم. پیراهن «بمانی» از کرک تمام جانداران و گیاهان رشته شده و زندگی او در این پیرهن ممکن است. این یک تعریف رایج است که کار شاعر، نقاش، نویسنده و کلاً هنرمند ایجاد وحدت و پیوند بین انسان و طبیعت است… به دست خود درختی می‌نشانم…
- آیا اثر دیگری در دست تألیف دارید؟ یا قصدی برای نوشتن اثری جدید دارید؟
نه هنوز دست‌به‌کار دیگری نزده‌ام. معلوم نیست. بستگی به شرایط دارد؛ تا خداوند چه مقدر کرده باشد.
به گزارش ایبنا؛ کتاب «برادران ماه» از تازه‌های نشر امسال محسوب می‌گردد که توسط انتشارات «رسول آفتاب» چاپ و منتشر و همزمان با هفته دفاع مقدس با حضور مسئولین استانی در فرهنگسرای بزرگ شهرکرد، توسط اداره‌کل کتابخانه‌های عمومی چهارمحال و بختیاری رونمایی شد.
نظر شما