به گزارش خبرگزاری کتاب ایران (ایبنا)، نخستین نشست از سلسله نشست‌های اخلاق پژوهش در خدمت توسعۀ علم و فناوری با موضوع «ارسال یگانه و چندگانه در نظام انتشار علمی؛ به سوی پیشنهادی منصفانه‌تر» و با سخنرانی رحمان شریف‌زاده، عضو هیئت علمی ایرانداک، سه‌شنبه ۱۷ بهمن ۱۴۰۲ برگزار شد. ارسال یگانه در نظام انتشار علمی به این معناست که مولف از نظر اخلاقی مجاز نیست در آن حال که مقاله‌اش در یک مجله در دست بررسی است، آن را به مجله‌ای دیگر نیز ارسال کند. درمقابل، کسانی که از ارسال چندگانه دفاع می‌کنند چنین عملی را غیراخلاقی نمی‌دانند. هرچند نظام انتشار علمی کنونی مبتنی بر سیستم ارسال یگانه است، تقابل سیستم ارسال یگانه کنونی و بدیل مقابل آن یعنی ارسال چندگانه به بحث‌های اخلاقی زیادی دامن زده است. گرچه ارسال چندگانه به دلایلی نظام مطلوبی برای نظام داوری و انتشار مقالات نیست اما سیستم کنونی، ارسال یگانه، نیز چندان مطلوب و رضایت‌بخش به‌نظر نمی‌رسد؛ اگر سیستم اول احتمال نقض حقوق مجلات را بالا می‌برد و هزینه‌های مادی و حرفه‌ای ایجاد می‌کند، سیستم دوم نیز، اغلب به سبب تأخیر در داوری و انتشار مقلات، احتمال نقض حقوق مولف را بالا می‌برد و همچنین به بدرفتاری‌های علمی دامن می‌زند. آیا راهکاری برای برون‌رفت از این دوگانگی وجود دارد؟ به عبارتی دیگر، آیا می‌توان نظام بدیلی معرفی کرد که از نظام‌های ارسال یگانه و چندگانه مطلوب‌تر و منصفانه‌تر باشد؟

برای رسیدن به موضعی مطلوب‌تر باید به ماهیت قراردادی ارسال مقاله، و مولفه‌های یک قرارداد منصفانه توجه کرد. به‌نظر می‌رسد برای اینکه قرارداد ارسال مقاله منصفانه باشد باید دست‌کم دو ویژگی «شفافیت زمانی» و «تعهدات متقابل» را داشته باشد و درنتیجه هر پیشنهاد بدیلی باید این دو ویژگی را دربر بگیرد. شفافیت زمانی مستلزم این است که مجله مهلت‌های زمانی داوری و انتشار شفافی داشته باشد یا بر سر مهلت‌های زمانی با مولف به توافق رسیده باشند. «تعهدات متقابل» یعنی اینکه هر کدام از طرفین نسبت به هم تعهدات مشخصی داشته باشند، و درصورت نقض تعهد از سوی یک طرف، طرف دیگر ابزارهایی برای اعمال فشار بر طرف دیگر داشته باشد. نظام ارسال یگانه کنونی بیشتر مواقع ویژگی نخست را ندارد و فاقد ویژگی دوم است. در نظام کنونی، فقط یکی از طرفین، یعنی مجله، ابزارهایی برای اعمال فشار بر طرف دیگر دارد.

بر این اساس، بدیل منصفانه‌تر می‌تواند تلفیقی از دو نظام ارسال یگانه و چندگانه باشد. در این نظام تلفیقی، نظام پیش‌فرض همان ارسال یگانه است، اما وقتی که مجله از تعهدات زمانی مورد توافق عدول کند، مولف مجاز می‌شود که مقاله را برای مجله‌ای دیگر نیز ارسال کند. این پیشنهاد چندین مزیت اخلاقی و حرفه‌ای در پی دارد، ازجمله: ۱. چنانکه پیش‌تر اشاره کردیم این پیشنهاد منصفانه‌تر است و باعث می‌شود که مجله و مولف نسبت به تعهدات متقابل خود حساس‌تر باشند. ۲. وقت‌شناسی مجلات بالا می‌رود. آن‌ها برای اینکه مقاله تحت بررسی خود را از دست ندهند تلاش خواهند کرد طبق جدول زمانی مجله پیش بروند. درواقع، مجازبودن ارسال چندگانه تحت شرایطی خاص می‌تواند همچون یک عامل فشار عمل کند. ۳. برخلاف سیستم ارسال چندگانه، در این سیستم مجلات با حجم زیادِ مقالاتی که همزمان در چندین مجله ارسال می‌شوند مواجه نخواهند شد؛ چراکه در صورتی که مجلات به تعهداتشان عمل کنند سیستم همان ارسال یگانه خواهد بود و در غیر این صورت همچنان مانع‌ها و شروطی برای ارسال چندگانه وجود خواهد داشت.

گفتنی است سلسله نشست‌های اخلاق پژوهش در خدمت توسعۀ علم و فناوری با همکاری مرکز نشر دانشگاهی و پژوهشگاه علوم و فناوری اطلاعات ایران، با مدیریت علمی علیرضا ثقه‌الاسلامی عضو هیئت علمی ایرانداک و با هدف گسترش و ترویج ارزش‌های اخلاقی در پژوهش‌های علمی و دانشگاهی برگزار می‌شود.

افزودنی است نشست دوم با موضوع «پژوهش و نوآوری مسئولانه در زیست‌فناوری: مورد شرکت مونسانتو» و با سخنرانی حامد بیکران بهشت، عضو هیئت علمی مرکز تحقیقات سیاست علمی کشور، سه‌شنبه یکم اسفند ۱۴۰۲ برگزار خواهد شد. این نشست‌ها برای دانشجویان، استادان، پژوهشگران و علاقمندان، به صورت آزاد و رایگان است.