سرویس هنر خبرگزاری کتاب ایران (ایبنا): معماری این کشورها تحت تأثیر ایدئولوژی اسلام در طول زمانی مشخص قرار گرفته و به همین خاطر دارای برخی ویژگی‌های مشترک شدند. همان طور که از نام این سبک معماری پیداست پیدایش این سبک با ظهور اسلام و تاثیر آن بر معماری رواج یافت و نمودهای آن را می توان در مساجد، آرامگاه‌ها، قصرها و دژها مشاهده نمود.

بحث و یافته‌ها

معماری اسلامی شامل سبک‌های معماری ساختمان‌های مرتبط با اسلام است، که شامل تمام سبک‌های مذهبی و غیرمذهبی معماری از زمان صدر اسلام تا به امروز می‌شود. معماری اسلامی اولیه تحت تأثیر معماری رومی، بیزانسی، ایرانی، بین‌النهرینی و تمام سرزمین‌های دیگری بود که مسلمانان در قرن هفتم و هشتم فتح کردند. یعنی اسلام به هر سرزمینی که دست یافت از هنر معماری آن مرز و بوم به شیوه تکامل یافته جدیدی در معماری رسید که ویژگی‌های فرهنگی و هنری آن قوم در آن لحاظ می‌شد و هم تأثیر بینش و روح اسلامی، نوعی «وحدت» را در این آثار به بیننده نشان می داد. با گسترش اسلام به جنوب شرقی آسیا، معماری اسلامی نیز در این نقاط تحت تأثیر معماری چینی و هندی قرار گرفت. معماری اسلامی بعدها با استفاده از خوشنویسی اسلامی و طرح‌های هندسی خاص، ویژگی‌های منحصربفردی در اشکال ساختمان‌ها و تزئینات ایجاد کرد. همچنین عناصر معماری جدیدی مانند مناره‌های استوانه‌ ای، قوس‌های برجسته، مقرنس، اسلیمی و طاق‌های چندقوسی از ابداعات معماری اسلامی است. در معماری اسلامی، استخوان‌بندی بنا مهمترین قسمت و تزئین و پرداخت رویه‌های بنا، گیراترین عنصر آن محسوب می‌شود. به‌عنوان مثال مقرنس‌کاری یکی از شیوه‌های تزئینی بنا است.

عناصر تشکیل دهنده معماری اسلامی

• میانسرا یا حیاط یا صحن یکی از ویژگی‌های مهم در معماری اسلامی می باشد که به صورت مربع یا مستطیل بودند و هدف استفاده از آن‌ها محلی برای بارگیری، استراحت و باربندی کاروانسراها و جای گذاری حوضچه آب برای وضو و تطهیر مسافران مورد استفاده قرار می گرفت.
• ایوان‌ها از دوره اشکانی مورد استفاده قرار می گرفتند و محلی برای ورود و خروج از ساختمان به میانسرا بودند که سه طرف آن بسته، و طرف باز آن به سمت میانسرا بود.و بگونه ای طراحی می شدند که با باز کردن درها و پنجره‌ها برای ایجاد جریان هوا از تابش مستقیم نور خورشید به داخل جلوگیری میکردند.
• رواق‌ها به فضاهایی سرپوشیده در امکان مذهبی یا مساجد گفته میشود که در اطرف میانسرا یا صحن ساخته می شدند و دارای ستون های متعددی هستند.دهانه رواق‌ها رو به صحن است و درِ ورودی مسجد را به شبستان متصل می کنند.
• گنبدها شاهکار معماری ایرانی-اسلامی شناخته می شوند که به شکل مخروطی، یک پوش، دو پوش، سه پوش، پیوسته یا گسسته طراحی می شدند که برای تزئین آنها از کاشی‌های معرق کاری شده استفاده میکردند.
• مناره سازه‌های بلند استوانه ای، چند ضلعی یا مخروطی شکل هستند که در بناهای مذهبی و مساجد استفاده می شدند.مناره از سه قسمت پایه، بدنه یا ساقه، تاج یا کلاهک مناره و از پلاکان و نور گیر تشکیل شده اند.
• حجره یا اتاق معمولاً در میانسرا یا اطراف حیاط به صورت مربع یا مستطیل ساخته می شدند که در مدارس برای استفاده طلاب به عنوان کلاس درس یا استراحتگاه و در کاروانسراها برای استراحت مسافرین بکار گرفته می شد.

مصالح ساختمانی در معماری اسلامی

• گچ به علت ارزانی و استفاده راحت، کاربرد زیادی در معماری اسلامی-ایرانی داشته است و برای تزئین (گچ بری)، آراستن و نوشتن کتیبه و … مورد استفاده قرار می گرفتند.
• استفاده از کاشی به دوران سلوجقیان برمی‌گردد که بعدها در دوران تیموریان و صفویان به اوج زیبائی خود رسید. استفاده از کاشی‌ها برای تزئین مناره‌ها، محراب، گنبد و … با طرح و شکل متنوع و رنگ‌های متعدد به وفور یافت می شود.
• خشت یکی پر استفاده ترین مصالح در گذشته می باشد که دیوارهای بنا را با آن‌ها می ساختند اما به علت مقاومت پایین در برابر شرایط جوی در طول زمان تعداد زیادی از بناهای ساخته شده از خشت از بین رفته‌اند و نمونه‌های زیادی از معماری خشتی به جای نمانده است.

رنگ و نور

آینه‌ها و کاشی‌های درخشان و براق، چوب‌های منبت و مرمرهای صیقلی که همگی می درخشند. عناصر نورگیری در معماری سنتی این عناصر در معماری سنتی ایران از دو جهت مورد مطالعه قرار می گیرند، گروه اول به عنوان کنترل کننده‌های نور مانند انواع سایه بان‌ها و دسته دوم نورگیرها. گروه اول نقش تنظیم نور وارد شده به داخل بنا را به عهده دارند و به دو دسته تقسیم می شوند: دسته اول آن‌هایی که جزو بنا هستند مانند رواق و دسته دوم آن‌هایی که به بنا افزوده شده و گاهی حالت تزئینی دارند مانند پرده. عناصری که به عنوان نورگیرها مطرح می‌شوند نام‌های مختلفی دارند ولی همه نورگیر هستند و عبارتند از: روزن، شباک، در و پنجره مشبک، جامخانه، هورنو، ارسی، روشندان، فریزوخوون، گلجام، پالکانه، فنزر، پاچنگ و تهرانی. در مقابل عناصری مانند رواق، پرده، تابش بند، سایه‌بان‌ها، سرادق و ساباط قرار دارد که نقش کنترل کننده نور و تنظیم آن برای ورود به داخل بنا را به عهده دارند. علاوه بر این موارد عناصری مانند شبکه‌ها، ضمن نورگیری نقش کنترل آن را نیز برعهده دارند.