سرویس مدیریت کتاب خبرگزاری کتاب ایران (ایبنا): هند سرزمین هفتاد دو ملت؛ دارای آیین‌ها، فرهنگ‌ها و زبان‌های مختلف است. براساس گزارش بررسی وضعیت نشر در هندوستان دفتر مطالعات و برنامه ریزی فرهنگی وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی، در هند ۴۲۸ زبان وجود دارد که ۴۱۵ زبان آن زبان زنده دنیاست. زبان انگلیسی زبان دوم مردم این کشور به حساب می‌آید چراکه این کشور سال‌ها مستعمره انگلستان بوده است. زبان فارسی پیش از اینکه هند مستمره انگلستان شود، دومین زبان رسمی هند و زبان فرهنگی و علمی این کشور به شمار می‌رفت اما پس از استعمار انگلیس از سال ۱۸۳۲، زبان انگلیسی جایگزین زبان فارس در این سرزمین شد.
البته سال ۲۰۲۰ زبان فارسی وارد زبان‌های کلاسیک هند شده است. هند تنها کشوری است که به ۱۸ زبان زنده دنیا کتاب منتشر می‌کند و بعد از آن آمریکا و انگلستان بیشترین کتاب انگلیسی را تولید می‌کند. براساس آمار سال ۲۰۱۳؛ هند حدود ۹۰ هزار عنوان کتاب در سال چاپ می‌کند که ۲۴ درصد آن به زبان انگلیسی است و از آنجا که قیمت کتاب انگلیسی در این کشور بسیار ارزان است و مردم به این زبان مسلط هستند، این کتاب‌ها بازار خوبی در این کشور دارند.
رانگاناتان؛ پدر علم کتابداری هند
هند مراکز آرشیوی و کتابخانه‌های غنی دارد. در دوران باستان و سده‌های میانه کتابخانه‌های عمومی به معنای واقعی در هند به وجود آمدند. مجموعه کتاب‌ها در این دوران در قصرها، معابد، مراکز آموزش فلسفه و الهیات نگهداری می‌شد.
شیالی رامام ریتا رانگاناتان ( Shiyali Ramamrita Ranganathan) پدر «علوم اطلاعات و مستندسازی» هند، نویسنده کتاب «رده‌بندی کولن» کتابدار و ریاضیدان، از شخصیت‌های برجسته علم کتابداری هند است. ۶۰ عنوان کتاب در حوزه کتابداری منتشر کرده اما کتابش با عنوان «طرح رده‌بندی کوان» بیشترین تاثیر را بر جامعه کتابداری هند گذاشته است. روز تولد او را روز ملی کتابداری در هند اعلام کرده‌اند.
هند سال ۱۹۹۲ میزبان ایفلا؛ فدراسیون بین‌المللی انجمن‌ها و موسسات کتابداری بود. همین موضوع نشان‌دهنده ارتباط کتابداری هند با جهان است. مشاهده کشوری که ۷۰ درصد جمعیت آن در روستاها زندگی می‌کنند و اطلاع‌رسانی برای همه از نظر شرکت‌کنندگان جالب بود،
رانگاناتان از سال ۱۹۴۶ به بعد طرح توسعه کتابخانه‌ها را براساس درخواست دولت هند مطرح کرد. در واقع رانگاتان نخستین پیش‌نویس لایحه کتابخانه نمونه را سال ۱۹۳۰ تدوین کرد و بعد از ۲۰ سال تلاش، توانست قانون کتابخانه‌های عمومی مدرس را سال ۱۹۴۸ به تصویب برساند. این قانون در ایالت تامیل نادو، سال ۱۹۵۰ اجرا شد. این کتابخانه‌ها دارای خدمات در منزل، خدمات برای کودکان، خدمات برای پژوهشگران، خدمات برای بیمارستان‌ها و زندان‌ها، کارگران مزارع و سایر اقشار بودند. پدر علم کتابداری هند، کوشش بسیاری در جلب حمایت مسئولان برای تأسیس کتابخانه‌های عمومی رایگان در سراسر هندوستان و ایجاد کتابخانه ملی هند کرد.
رانگاناتان با تاثیر از گاندی سعی کرد نظام کتابخانه‌ها را به‌گونه‌ای تغییر دهد که مردم عادی نیز امکان استفاده از این مراکز را داشته باشند. با همین دیدگاه و تفکر پنج قانون کتابداری را تدوین کرد؛ این قوانین معروف، که امروزه در کتابخانه‌های جهان رعایت می‌شوند و قوانین جدیدی براساس آنها شکل گرفته، عبارت‌اند از قانون «کتاب برای استفاده است»، «هر خواننده‌ای کتابش» و «هر کتابی خواننداش»، «در وقت خواننده صرفه‌جویی کنید» و «کتابخانه ارگانیسمی زنده و پویاست.»
هند چند کتابخانه عمومی دارد؟
کتابخانه‌ها عمومی در هند معمولاً منابع فارسی ندارند. او. اِن. چوبِی، دبیرکل انجمن کتابخانه‌های هند که در جریان دومین همایش بین‌المللی کسب و کارهای کوچک به ایران آمده بود، با اشاره به وضعیت کتابخانه‌های عمومی در هند، گفت: «در حال حاضر هند ۳۵ استان دارد که از این بین، در ۲۰ استان قوانین مربوط به کتابخانه‌ها اجرا می‌شود. در این قانون مواردی مربوط به کسب درآمد کتابخانه‌ها و مالیات مطرح شده است. در هند بنیادی مربوط به کتابخانه‌های عمومی داریم که زیرنظر وزارت فرهنگ کار می‌کند. درحال حاضر هند بیش از ۴۶ هزار کتابخانه عمومی دارد که از این آمار ۳۱ کتابخانه در مراکز استان‌ها، ۱۱ کتابخانه تخصصی در مراکز استان‌ها، ۵۸۲ کتابخانه در نواحی مختلف، ۵۲۱ کتابخانه منطقه‌ای و بیش از ۱۱۰۰ کتابخانه شهری است. در این کشور بیش از ۱۲ هزار کتابخانه روستایی، ۲۷ کتابخانه سیار و بیش از ۹۰۰ کتابخانه مدرسه ای و بیش از ۹۰۰ باب کتابخانه که متعلق به سمن ها یا سازمان های مردم نهاد است فعالیت می‌کنند.»
انواع کتابخانه‌ها در هند
کتابخانه‌های تاریخی در هند به‌عنوان کتابخانه‌های مرجع مطالعات میراثی در حوزه زبان فارسی در نظر گرفته می‌شوند؛ مثل کتابخانه «رضا» در شهر رامپور، کتابخانه «خدابخش» در شهر «پتنه» یا کتابخانه «سالار جنگ» در شهر حیدرآباد که در این مجموعه‌ها تعداد زیادی نسخه خطی و منابع چاپی فارسی نگهداری می‌شود. با توجه به تعداد زیاد دانشگاه در هند و و عظمت و قدمت برخی از این مراکز، مانند دانشگاه جواهر لعل نهرو، دانشگاه اسلامی دهلی، یا دانشگاه اسلامی علیگره، دانشگاه عثمانیه در شهر حیدرآباد، یا دانشگاه لکنو در این کشور؛ کتابخانه‌های دانشگاهی مرکزی بزرگی در این بخش وجود دارد و منابع نسبتاً خوبی در آنها پیدا می‌شود.
کتابخانه‌های دانشگاهی و تخصصی هند بعد از استعمار انگلیس با دو دسته منبع که شامل منابع هندی‌زبان و انگلیسی‌زبان بود، به‌روزرسانی شدند؛ البته در دانشگاه‌های این کشور که گروه زبان و آموزش فارسی دارند؛ برای پشیبانی از دوره‌های تخصصی که برگزار می‌کنند، باید کتابخانه تخصصی این دانشگاه‌ها به‌روز و منابع فارسی‌زبان در آنها موجود باشد. هرچند منابع این کتابخانه‌ها نیز خیلی روزآمد نیست و کتاب‌های فرسوده و کهنه بسیاری در میان این منابع به‌چشم می‌خورد؛ البته در برخی از مناطق هند که تعداد مسلمانان در آنجا زیاد است، تعداد منابع به زبان اردو ییشتر است.
کتابخانه‌های مسلمانان در هند با توجه به اینکه در موضوعات مختلف علمی کتاب‌های معتبر و دست اولی را در خود جا داده بود؛ اغلب مورد توجه عالمان بزرگ اسلام قرار می‌گرفت و آنها را برای تحقیق به کتابخانه‌های هند می‌کشاند. از نمونه این عالمان می‌توان به علامه امینی اشاره کرد. در یادداشت‌هایی که از این عالم بزرگ بر جای مانده است بر ارزش کتابخانه‌های این کشور تاکید شده است. ایشان به قدر ممکن از کتاب‌های نفیس این کتابخانه استفاده کرد و در بعضی موارد از نسخ نادر استنساخ کرد.
علامه امینی در سفرنامه خود آماری از کتابخانه‌های هند را که شخصاً مشاهده کرده بود به این شرح آورده است: «کتابخانه ناصریه لکنهو: ۳۰۲ هزار نسخه خطی و غیرخطی؛ کتابخانه مدرسه الواعظین: ۲۰ هزار نسخه با مقداری خطی نفیس؛ کتابخانه سلطان المدارس: ۵ هزار نسخه با مقداری خطی منحصر به فرد؛ کتابخانه ممتاز العلماء: ۱۸ هزار نسخه و بیش از این تعداد خطی؛ کتابخانه فرهنگی محل: ۹ هزار نسخه و ۴ هزار نسخه خطی؛ کتابخانه ندوه العلماء: حدود ۶۰ هزار نسخه؛ کتابخانه امیر الدوله: بیش از ۱۱۰ هزار نسخه.»
کتابخانه ملی هندوستان بزرگترین کتابخانه‌ای است که در این کشور قرار دارد. با توجه به اهمیت این سازمان با نظارت وزارت فرهنگ دولت هند اداره می‌شود. کتابخانه ملی هند که در شهر کلکته قرار دارد؛ یک کتابخانه دولتی است. این کتابخانه در اصل همان کتابخانه عمومی کلکته است که در ۲۱ مارس ۱۸۳۶ گشایش یافت. فکر تاسیس کتابخانه مرهون فعالیت دو جانبه انگلیسی‌ها و هندی‌ها بود. در اواخر قرن ۱۹ مجموعه کتابخانه به کتابخانه سلطنتی انتقال یافت. و در همان سال با نظر نهرو و نخستین نخست‌وزیر هند ساختمان محل اقامت نایب‌السلطنه هند را که جایی بسیار زیبا بود به کتابخانه ملی اختصاص دادند.
کتابخانه ملی هند، دارای مجموعه‌هایی چون: کتاب‌های کمیاب، مجموعه علم و فناوری، اسناد و مدارک هند و اسناد و مدارک خارجی، روزنامه‌ها و نشریات، نسخه‌های خطی (که دارای ۳۶۰۰ نسخه خطی نادر و تاریخی مهم در زبان‌های مختلف است.)، نقشه‌ها، ریز نگاشت‌ها، حفاظت (حفاظت فیزیکی، شیمیایی و آزمایشگاه)، کامپیوتر (اسکن و آرشیو)، کتاب‌های دیجیتالی، مجلات آنلاین، کتاب‌ها و بانک‌های اطلاعاتی موجود در کتابخانه است. کتابخانه ملی هند در طی سال فقط در روزهای استقلال هند (۱۵ اوت)، روز جمهوری هند (۲۶ ژانویه) و تولدگاندی تعطیل است. استفاده از کتابخانه برای افراد بالای ۱۸ سال رایگان است و همه افراد می‌توانند از این کتابخانه استفاده کنند.
نگاهی به منابع فارسی در کتابخانه‌های هند
بلرام شکلا، رایزن فرهنگی هند در گفت‌وگو با ایبنا از وجود ۱۰۰ میلیون نسخه خطی در کتابخانه‌های هند که ۵۰ میلیون نسخه از این تعداد به خط فارسی است، خبر داده بود؛ همچنین غلامعلی حداد عادل، رئیس فرهنگستان زبان و ادبیات فارسی در نشست افتتاحیه همایش بین‌المللی «میراث مشترک ایران و هند: نسخ خطی (ظرفیت ها و چالش ها)» که سال ۱۴۰۰ برگزارشده است، از وجود حدود ۳۰ میلیون سند در کتابخانه های بزرگ هند خبر داد و اعلام کرد؛ کتابخانه های خدابخش، نظام حیدرآباد و رضا رامپور جزو مراکز اصلی نگهداری نسخه های خطی فارسی، اردو و عربی هستند او می افزاید: مقاله‌ای به قلم آقای عمر خالدی از زبان انگلیسی به فارسی ترجمه شده است. در این مقاله ۶۰ کتابخانه بزرگ در هند معرفی و منابع مربوط به تحقیق درباره هریک از کتابخانه ها نیز آورده شده است.نویسنده این مقاله می‌گوید، تا کنون حدود ۱۰۰ هزار نسخه خطی در کتابخانه های هند فهرست نویسی شده است. این رقم نسخه‌های خطی فهرست نشده، نسخه‌های خطی موجود در کتابخانه های شخصی و نیز اسناد اداری و دیوانی را که به زبان فارسی در کتابخانه ها و مراکز اسناد وجود دارد را شامل نمی‌شود؛ تعداد این اسناد حدود ۳۰ میلیون سند تخمین زده شده که در کتابخانه های بزرگ هند موجود است.
در مجموع حضور میهمان ویژه در نمایشگاه بین‌المللی کتاب تهران یک فرصت بزرگ برای کشور میزبان و میهمان است و باید از این فرصت کمال استفاده را بُرد. مراودات کتابخانه‌ای و امضای تفاهم‌نامه میان ناشران، کتابخانه‌های بزرگ و حتی برگزاری نشست‌هایی با حضور ناشران، نویسندگان، مترجمان و مسئولان کتابخانه‌های مهم دو کشور پیش از برگزاری نمایشگاه کتاب تهران می‌تواند حضور میهمانان ویژه در نمایشگاه کتاب را پربار کند. تدوین آیین‌نامه‌ای برای شرایط حضور مهمانان ویژه و انجام فعالیت‌های مشخص از سوی کشور میهمان ازجمله در بخش اوردن کتاب، امضای تفاهم‌نامه و بندهایی از این دست می‌تواند حضور میهمان ویژه نمایشگاه کتاب را به عنصری کاربردی در نمایشگاه کتاب تبدیل کند.
نظر شما