سرویس دین و اندیشه خبرگزاری کتاب ایران (ایبنا): در روزهای گذشته انتشار فیلم شرکت دخترانی با پوشش نامناسب در دسته عزاداری سالار شهیدان در ایام دهه محرم خبرساز شد تا بار دیگر بحث از وضعیت دینداری و نسبت دینداری مردم با مناسک دینی در فضای فکری و اجتماعی مطرح شود. در مورد تحولات و ابعاد دینداری گفت‌وگویی با محمدرضا پویافر، جامعه‌شناس و عضو هیئت علمی دانشگاه علوم انتظامی امین داشته‌ایم. محمدرضا پویافر در حوزۀ جامعه‌شناسی دین و مناسک دینی مانند اربعین تالیفات متعددی دارد. مشروح این گفت‌وگو را در ادامه خواهید خواند.
پویافر دربارۀ تحولات دینداری در ایران گفت: طی سال‌های اخیر تحولاتی در شکل دینداری جامعه وجود داشته است. بر اساس اطلاعاتی که در مطالعات دینداری در سطح ملی به دست آمده و ما به آن دسترسی داریم، ابعاد مختلف دینداری یک تغییراتی داشتند و از این جهت می‌توان گفت بیشتر از همه، ابعاد عملی دینداری کمتر شده است. مثلاً تقید به نماز، تقید به روزه و رعایت برخی شرعیات همچون حجاب و امثالهم. از طرف دیگر، ابعادی دیگر همچون اعتقادات و باورهای دینی تقریباً بدون تغییر مانده‌اند. یعنی در اصل اعتقادات دینی مثل اعتقاد به خدا، روز جزا، حقانیت پیامبر (ص) و قرآن و امثالهم، بیشتر شواهد مبنی بر این است که تغییر محسوسی نداشتیم.
پویافر با اشاره به ابعاد مختلف دینداری گفت: به طور کلی صرف نظر از مدل‌های مختلف سنجش دینداری که تقسیم‌بندی‌های مختلفی را برای سنجش لحاظ می‌کنند، دینداری را در سه بعد در نظر می‌گیرم؛ اول بعد «شناختی» که اعم از اعتقادات دینی و آگاهی به معرفت دینی است. دوم، بعد «عمل دینی» است که عبارت از تقید به اعتقادات فردی، تقید به عبادات جمعی، رعایت اخلاقیات دینی و رعایت احکام شرعی است. بعد سوم دینداری، بعد «عواطف و تجربه دینی» است که این می‌تواند دو بخش عاطفه دینی و تجربی دینی را شامل شود.
او افزود: عاطفه دینی به شکل مثبت به معنای دوست داشتن دین، شخصیت‌ها، اولیای دین و نمادهای دین است. برای مثال علاقه به اهل بیت (ع) و اماکن مقدسه و تنفر از دشمنان دینی یا مفاهیم ضددینی در مقولۀ عاطفه دینی است. علاوه بر این بُعد دیگری نیز وجود دارد که بُعد تجربی دینداری است، یعنی احساسات عمیق و حالات خاصی که در تجربه دینی همچون زیارت و عبادت به فرد مومن دست می‌دهد.
پویافر گفت: این حالات عمیق با روش‌های پدیدارشناسانه فهم می‌شود. این حالت، حالتی است که با معنویت مشابهت زیادی دارد و در عین حال این بعد از دینداری، مشخصۀ خاصی از این تجربه‌ای است که آدم‌ها حتی بدون اینکه دیندار باشند با زیارت رفتن و دیدن اماکن دینی و حضور در آن و گرفتن حس خوب جستجو می‌کنند. به همین دلیل است که در دنیا کاهش سطوح دینداری به خصوص در سطح عملی و شاید در سطح اعتقادی را شاهد هستید، اما جستجو برای امر معنوی در حال افزایش است. جلوه بارز این امر را در افزایش تعداد زائران اماکن مقدس در سراسر دنیا قابل مشاهده است. رشدی که در زائران اربعین می‌بینید نیز در همین راستاست. با وجود رشد فرآیند سکولار شدن جوامع و کاهش دینداری در جوامع به لحاظ فردی، در همه جای دنیا زائران اماکن مقدس زیاد می‌شوند.
وی اضافه کرد: مناسک سوگ امام حسین (ع) ظرفیت عاطفی خیلی بالایی دارد. یعنی بیشتر از اینکه حضور در سوگ امام حسین (ع) به لحاظ مناسکی قابل توجه باشد، این کار در جستجوی یک نوع عاطفه، محبت و آن چیزی که ما به آن حب الحسین می‌گوییم، خود را نشان می‌دهد. در نتیجه خیلی مواقع ما ایرانی‌ها می‌گوییم این عشق به حسین (ع) هویت ماست. اینکه خود این کار را به عنوان نماد و نمود هویت خود معرفی می‌کنید، معنا دارد. یعنی این من هستم و اگر این نباشد من نمی‌دانم چه کسی هستم.
او گفت: به این دلیل این جنبه از کنش و رفتاری که سالانه حداقل در یک دهه و حداکثر در دو ماه ادامه دارد و تکرار دارد فقط یک تقید به مناسک جمعی مستحبی نیست. جستجو، تکرار و یادآوری و حال خوب با ادامه دادن و یادآوری این غمِ دوست‌داشتنی برای فرد مومن شیعه است که به خصوص با بُعد عاطفی و به وجود آورنده یا برانگیزاننده مولفه تجربه دینی خود را نشان می‌دهد. در نتیجه شما می‌بینید که در مطالعات دینی داخلی نیز، با وجود کاهش ابعاد عملی دینداری و با وجود تغییر نکردن بعد شناختی و اعتقادات دینداری، بُعد عاطفی و تجربه دینی رو به افزایش است. این موضوع را با افزایش تعداد زائران اربعین، افزایش زائران امام رضا (ع) و همچنین با حضور زیاد مردم در مناسک امام حسین (ع) می‌بینید.
پویافر گفت: برخی شواهد گزارش شده از محرم ۱۴۰۲ این را نشان می‌دهد که بعد از حوادث سال ۱۴۰۱ و مهسا امینی کاهش معناداری از حضور مردم در هیات‌ها و مناسک سوگ دینی دیده شده است. من مطالعه تجربی نکرده‌ام و نمی‌توانم قوی این موضوع را تایید کنم ولی حداقل در برخی مناطق این موضوع به صورت معناداری به چشم آمده و گزارش شده است. اگر این اتفاق افتاده باشد یا تثبیت شود، خیلی اتفاق مهم و قابل تامل و مسئله‌برانگیزی برای جامعه‌ای است که سال‌ها از این ظرفیت و پتانسیل سرمایه دینی و عاطفه مبتنی بر سوگ امام حسین (ع) استفاده می‌کرده است. اگر این ظرفیت کم شود و جامعه از آن محروم شود، برای جامعه دینی خطرناک است.
وی گفت: من این کاهش حضور را بواسطه مقاومت آدم‌هایی می‌فهمم که مثلاً شرکت کردن در هیات عزاداری را مترادف و همسویی با جمهوری اسلامی تعریف می‌کنند. ممکن است این افراد در خانه خود اشکی بریزند و زیارت عاشورایی بخوانند ولی بگویند من به هیاتی نمی‌روم چرا که این هیات‌ها همه با حاکمیت هستند. نمی‌توانیم براحتی بگوییم این نوعی از تغییرات دینداری است چراکه شما از یک ظرفیت تاریخی که سال‌ها در این کشور کار می کرده است و منبع و سوخت حرکت اجتماعی مهمی بوده است، می‌گذرید. به نظرم مطالعات بیشتری می‌خواهد ولی بالاخره قابل تامل است.
پویافر دربارۀ احساس تعلق به اجتماع دینی با حضور در مناسک دینی گفت: بله، این حضور، احساس تعلق را می‌دهد یعنی زمانی که در هیات حضور پیدا می‌کنید حتی اگر در خانه خود یک روضه‌ای را گوش می‌کنید یا از طریق پلتفرم اینترنتی یا تلویزیون می‌بینید، بالاخره احساس تعلق می‌کنید و به خود، تعلق داشتن به این اجتماع دینی را یادآوری می‌کنید. همه دم و دستگاهی که برای امام حسین (ع) سوگواری می‌کند سازمان یافتۀ جمهوری اسلامی نیست. این سیستم، این کار، این دم و دستگاه، این فرآیند، این مناسک سال‌ها و قرن‌هاست که کار کرده است، با جمهوری اسلامی و بدون جمهوری اسلامی نیز وجود خواهد داشت. اما عده‌ای ممکن است در تقابل با این تفسیر بربیایند یا سعی کنند مردم را در تقابل این هیات‌ها قرار دهند یا مردم را تشویق کنند که این هیات‌ها تابلوی جمهوری اسلامی است. هیات ماهیتاً اینطور نیست و اصلاً خیلی از مناسک و هیات‌ها، سوگ امام حسین (ع) فراتر از این معنا دارد که بتواند سازمان دهی شده یک نظام سیاسی باشد.
او افزود: در طی سال‌های گذشته، انواعی از تنوع و تکثر در شکل عزاداری و گروه‌های که شرکت کننده در آن را مشاهده می‌کنیم. این تنوع در محتوای اشعار که قدری سویه اجتماعی و انتقادی پیدا می‌کند و حتی در سخنران‌ها نیز قابل مشاهده است. تعداد این شکل از عزاداری‌ها در سال‌های اخیر زیاد شده است. مجالسی که در مرکز دینی و مذهبی در دوران عزاداری امام حسین (ع) برگزار می‌شود و سخنران این مجالس، یک خانم و متخصص حوزۀ مطالعات تشیع است و برای کل آن حضار که خانم‌ها و آقایان هستند، سخنرانی می‌کند. این شکل از عزاداری‌ها نمی‌توانند فقط از یک جا صورتبندی و سازماندهی شوند. این پویایی‌های جامعه دینی است که راه خود را پیدا می‌کند و از این به بعد نیز همینطور خواهد بود.
پویافر دربارۀ درگیر کردن لایه‌های مختلف جامعه حین انجام منسک دینی گفت: منسک‌ها شکل متنوعی پیدا می‌کنند و اتفاقاً تحت تاثیر تحولات اجتماعی، رنگ و لعاب دوران اجتماعی می‌گیرند و حتی ذائقه مردم و شرایط اجتماعی را تغییر می‌دهند. ذائقه مردم حتی در شکل هیات‌ها، شکل برگزاری مراسم، طراحی‌ها، ترکیب شرکت کننده‌ها، نحوه سخنرانی‌ها و چینش مداحی و حتی محتوای آن‌ها پویایی و تغییراتی پیدا می‌کند که قابل مطالعه است. وقتی این اتفاق می‌افتد و این تغییرات را در خود هضم می‌کند، خود به خود انواع مختلفی از گروه‌های اجتماعی از سنین مختلف، اصناف، جنسیت و نگرش‌های دینی مختلف حضور پیدا می‌کنند.
نظر شما