به گزارش خبرنگار خبرگزاری کتاب ایران (ایبنا)، کتاب مصور «تاریخچه و تکامل گردشگری» از سوی نشر نوسده متتشر شد. این کتاب برگردانی از کتابThe History of Evolution of Tourism (2022) است که از سوی حمیدرضا پوربرات ابوزیدآبادی ترجمه شده است و پرتو حسنی‌زاده آن را ویراستاری کرده است.

علاقه‌مندان این حوزه طی هفت فصل مندرج در این کتاب، ضمن آشنایی با اهمیت واکاوی تاریخچه و چگونگی تکامل این صنعت در مقدمه، از تاریخ کهن گردشگری (از ۹۰۰۰ ق.م. تا ۶۵۰ م.)، گردشگری در دوران پست‌کلاسیک (از ۵۰۰ تا ۱۵۰۰ م.)، گردشگری در دوران مدرن اولیه (از ۱۵۰۰ تا ۱۷۵۰ م.)، گردشگری در دوران مدرن متأخر (از ۱۷۵۰ تا ۱۹۴۵ م.) و گردشگری در دوران معاصر (از ۱۹۴۵ تا اوایل دههٔ ۲۰۲۰ م.) می‌آموزند و هچنین پیش‌بینی آینده گردشگری و میهمان‌نوازی از نگاه نویسنده را ملاحظه خواهند کرد.

ذکر رویدادهای مهم هر دوره مذکور از ویژگی‌های این کتاب به شمار می‌آید. هم‌چنین ارائه تصاویر و نمودارها به تفهیم موارد نظری مطروح شده در این محتوا کمک شایان کرده‌است. اندیشه تکاملی در علوم گوناگون از جمله گردشگری در فصل آغازین، نگاه ویژه به تغییر، توسعه و تحول دارد. همچنین نویسنده در این بخش گردشگری را جدا از صنعت به عنوان یک پدیده پویای اجتماعی مورد توجه قرار می‌دهد.

در تاریخ کهن گردشگری مطابق آنچه در فصل دوم آمده‌است، به اهداف نظامی، تجاری و پیشران‌های دیگری چون مراسم مذهبی و آیین‌های نمایشی پرداخته شده‌است. بازدید از اماکن مقدس و معابد خدایان و پیشگویان، حضور در جشنواره‌ها و بازدید از باغ‌ها و باغ وحش‌ها و شرکت یا تماشای بازی‌هایی چون المپیک، مهمترین موارد برشمرده در این بخش هستند.

فصل سوم شامل اهم فعالیت‌های گردشگری در قرون وسطاست. گرچه از این عصر اغلب به عنوان «دوران خشونت» یاد شده اما گردشگری انبوه مذهبی و رواج سوغات به عنوان راهکار ملموس‌سازیِ تجربه و ترویج فرهنگ خوراک جوامع محلی در حاشیه این نوع از گردشگری، در این بخش تشریح شده‌اند.

گردشگری طی نخستین سده‌های پس از سفر کریستف‌کلمب به عنوان دوران مدرن اولیه و در چهارمین فصل مورد بررسی قرار گرفته است. اگر شروع کار بازارهای محلی و میهمان‌نوازی راهبان و سایر متولیان مذهبی را در عصر پیشین، آغازگر گردشگری خوراک بدانیم، می‌توان باور داشت که در دوران مدرن اولیه، برخی رستوران‌ها توسعه یافتند. ایجاد «گرند تور»، بنیان‌گذاری موزه‌ها به خصوص طرح موزه‌های باز برای شهرهایی چون فلورانس و برگزاری رویدادهای ملی، مذهبی و موضوعی از جمله مواردی هستند که در این فصل مورد واکاوی قرار گرفته‌اند.

دوران مدرن متأخر مطابق آنچه در فصل پنجم آمده، دورانی است که به دلیل افزایش شبکه ریلی در برخی کشورها چون بریتانیا، سوئیس و هند، امکان تأسیس شرکت‌های تورگردانی و سازمان‌های ملی گردشگری میسر شد. این ویژگی هم‌چنین سفرهای «لوکس» را برای طبقه ثروتمندان محقق کرد. این مفهوم به نوبه خود موجب تبیین ارزش در حوزه‌های مالی، کارکردی، شخصی و اجتماعی شد تا جایی که «هرم لوکس» به عنوان سازوکاری در حوزه میهمان‌نوازی شکل گرفت.

از سویی هر دو جنگ جهانی و رکود شدید اقتصادی ناشی از آنها در این دوران رقم خورد و از سوی دیگر اقداماتی خلاقانه‌ای نظیر ارسال کارت پستال و احساس نیاز به اوقات فراغت شکل گرفت. هم‌چنین سفرهای هوایی و دریایی در این فصل مورد توجه قرار گرفته‌اند. اثر بیماری‌های همه‌گیر بر صنعت گردشگری از دیگر مواردی است که در ادامه بررسی شده‌اند.

گردشگری در دوره معاصر در فصل ششم با اشاره به توسعه صنعت هوایی، اثر «فوردیسم» و اهمیت تضمین «کیفیت» و در نتیجه، استاندارد تشریح شده است. در ادامه «پایداری» و «سبزگرایی»، علایق خاص گردشگران به موضوعاتی چون فیلم، خوراک و سفرهای مجازی با استفاده از فناوری‌هایی نظیر واقعیت مجازی در دوره همه‌گیری کووید ۱۹ و چگونگی ارائه خدمات میزبان در چنین شرایطی واکاوی شده‌اند. چالش‌های این عصر نیز در ابعاد مختلفی نظیر ورود کنترل‌نشده گردشگران به برخی مقاصد، اثر حادثه ۱۱ سپتامبر، خسارات زیست‌محیطی، اقدامات ضد فرهنگ و… مورد بررسی قرار گرفته‌اند.

نویسنده با تأمل بر کلیدواژه‌ها و در انتهای هر فصل، با طرح نمونه‌هایی از مطالعات موردی، خواننده را به چالش می‌کشد تا با مطالعه تجربیات مندرج و بررسی وضع موجود قادر به تفکر سیستمی برای حل چالش‌های پیش رو باشد و به کمک او به سوی پیش‌بینی آینده این صنعت در فصل هفتم گام برمی‌دارد. به بیان دیگر با بازبینی تاریخی تکامل گردشگری علیرغم چالش‌های گذشته، سعی دارد روند مورد انتظار را پیشاپیش روایت کند.

او با تأکید بر «اقتصاد خیال‌پردازی» به توسعهٔ پایدار این صنعت با هشدار حضور فناوری در قالب‌های هوش مصنوعی، اینترنت اشیاء، واقعیت مجازی و… توجه می‌دهد و بر اهمیت تأمین لذت گردشگر با حفظ کیفیت به شرح برشمرده در کتاب، تأکید می‌کند.

گردشگری را به عنوان پدیده‌ای نو در تاریخ بشر در نظر می‌گیرند حال آنکه تحرک جزء لاینفک زندگی انسان‌ها بوده است و شاید گردشگری هم پدیده‌ای برخاسته از همین تحرک همیشگی می باشد. به همین دلیل است که قدمت صنعت گردشگری را به آغازین لحظه‌های حیات انسان نسبت می‌دهند که تنها در طول زمان اشکال و اهداف آن دستخوش تغییر شده است.

بسیاری از کارشناسان معتقدند که این صنعت ریشه در تاریخ زندگی جمعی انسان‌ها دارد و از دوره‌های بسیار کهن به صورت‌های مختلف نوعی از گردشگری و جهانگردی رواج داشته است. مردم در تمدن‌های ماقبل تاریخ هم مجبور به جابه‌جایی بودند تا غذا به دست بیاورند، از خطر دوری کنند و یا به مناطق دارای آب و هوای بهتر بروند. با گذر زمان انگیزه‌هایی همچون تجارت و تبادل کالا آنها را به مسیرهای دورتری کشاند و ابعاد مسافرت را وسعت بخشید.

گردشگری عهد باستان چگونه شکل گرفت؟

انسان‌های اولیه در سطح زمین دائماً به دنبال کنجکاوی و شناخت طبیعت بوده‌اند و برای یافتن غذا، پناهگاه، فرار از خطر و کسب امنیت، گذران اوقات فراغت و محیط زندگی بهتر تلاش می‌کردند. گذر زمان باعث شد که حرکت‌ها و جنبش‌های انسان همراه با میل به گردش و رسیدن به شور و نشاط، ماجراجویی و اکتشاف صورت گیرد و در نهایت به تمایل او برای سفر تبدیل شود.

کم کم مهارت‌ها در انسان افزایش یافت و از زندگی بدوی و خانه بدوشی دست برداشت. با پیدا شدن سکونتگاه‌های دائم انگیزه تجارت و معامله ی کالا برای او مطرح شد. به وجود آمدن امپراتوری‌های عهد باستان در قاره‌های آفریقا، آسیا و خاور میانه موجب شکل‌گیری زیر بنای اقتصادی شد و در نتیجه جاده‌ها و راه‌های آبی و همچنین وسایل نقلیه‌ای برای سهولت راه ایجاد شد.

قدیمی‌ترین اشکال گردشگری، مسافرت های اشراف و شاهزاده‌های جوان را در بر می‌گیرد که به عنوان یک برنامه آموزشی و به منظور آشنایی با شیوه‌های مختلف حکومت و زندگی مردم به نقاط مختلف صورت می‌گرفت. گردشگری و سفر از عادات قدیم طبقه حاکم و ثروتمند در جوامع بوده است. به عنوان مثال هاردین امپراتور رم در فاصله سال‌های ۱۱۷ تا ۱۳۸ میلادی به قصد تماشای لحظه طلوع آفتاب از قله آتنا راهی سفری سخت شد تا به خواسته خود دست یابد.

رومیانی هم که صاحب مال و مقام بودند، به منظور اقامت و کسب درآمد و گذران اوقات فراغت، خانه‌هایی را در روستاهای اطراف شهر محل سکونت خود خریداری می‌کردند تا در آنها به خوشگذرانی بپردازند. بر اساس اطلاعات تاریخی، قرن‌ها پیش از میلاد مسیح، فینیقی‌ها که اکثراً تاجر بودند، از طریق راه‌های زمینی و دریایی به منظور عرضه و فروش محصولات خود و خرید اجناس و محصولات به مسافرت می‌پرداختند. شجاعت و استقبال آنها از خطر، بهانه‌ای را برای نشر تمدن و گسترش فرهنگ اقوام مختلف و آشنا ساختن آنها با یکدیگر را فراهم کرد.

گردشگری در قرون وسطی

با نگاهی به تاریخ می‌توان نمونه‌هایی را از گذران اوقات فراغت و گردشگری تفریحی را توسط گروه‌های اشرافی در جوامع شرقی، یافت. برنامه‌های شکار دسته جمعی درباریان که در فرهنگ نقاشی ایران و در هنر مینیاتور قابل مشاهد است را می‌توان نمونه‌ای از این تفریحات دانست. سفرهای درویشان، قلندران، جاسوسان و مسافرت‌های استثنایی ماجراجویان برای کسب اطلاعات و ارضای حس ماجراجویی خود انجام می‌دادند، از نمونه‌های سفر در این دوره هستند. سفرهای زمینی و دریایی آنها گاه با کشف سرزمین‌ها یا راه‌های تازه همراه می شد و نام آنها را در تاریخ ماندگار می‌کرد. مانند کریستف کلمب، ماژلان، واسکودوگاما و بسیاری از سیاحان و مکتشفان که هیچ‌وقت نامی از آنها برده نشد و ناشناخته ماندند.

مسافرت‌های زیارتی به اماکن و یا شهرهای مقدس در بین پیروان تمام ادیان روز به روز رونق بیشتری یافت و تسهیلات جدید گسترش خارق العاده‌ای را در سفرهای مذهبی ایجاد کرد. مانند حج که یکی از عوامل اصلی در گردشگری مسلمانان بوده است و مردمان بیشماری از کلیه نقاط جهان آن روز، به کعبه می‌کشاند. بسیاری از مسلمانان به ویژه بازرگانان و علما در در اثر برقراری ارتباط با مسلمانان سایر نقاط انگیزه‌ای برای سفر به سرزمین‌های دیگر پیدا می‌کردند. از میان آنها می‌توان به ابن فضلان، ابن جبیر، ابن بطوطه و ادریسی اشاره کرد که در اثر سفرهایشان آثاری خلق کرده‌اند که بیانگر عظمت تمدن اسلام و پیشتازی علمای مسلمان در جهانگردی است. در طول تاریخ، بسیاری از سرزمین‌ها نیز برای اولین بار توسط مسلمانان کشف شده است. مثلاً سلیمان تاجر نخستین توصیف را از سرزمین چین و ابن فضلان اولین گزارش را درباره روسیه به رشته تحریر در آورده‌اند.

در قرن پنجم تا چهاردهم میلادی تجارت و مسافرت در اروپا دچار رکود شد. جاده‌ها تقریباً از بین رفت و شرایط مسافرت مشکل و حتی خطرناک شد. در این دوره بود که دیدار از کلیساهای مسیحیان رونق بسیاری یافت. چرا که صومعه‌های زیادی در نقاط مختلف وجود داشتند و راهبان و کشیشان مسیحی به تشویق مردم برای زیارت این مکان ها می‌پرداختند.

در سده چهاردهم، مسافرت به قصد زیارت شکل یک پدیده انبوه و سازمان یافته را به خود گرفت. همین امر به شکل‌گیری شبکه بزرگی از سازمان‌های خیریه منجر شد. مسیحیان به بیت‌المقدس و روم مسافرت می‌کردند و در کنار لذت‌های معنوی و مذهبی به تفریح و فعالیت‌های اجتماعی نیز می‌پرداختند. در نیمه دوم سده سیزدهم، مارکوپولو مسیری از اروپا به به آسیا مشخص کرد. او در چین، یک سیستم جاده‌ای بسیار عالی، که برای اولین بار در زمان سلطنت خانواده چو (۱۱۲۲-۱۲۲۱ قبل از میلاد) ساخته شده بود را کشف کرد. وی کتاب خود را که نخستین منبع اطلاعاتی غرب درباره زندگی شرق محسوب می‌شود، با توجه به تجربیات این سفر نوشت.

با اختراع صنعت چاپ، کتاب‌ها در زمینه گردشگری جای خود را در میان مردم باز کردند. از میان کتاب‌های شاخص آن دوران می‌توان به مسافرت در سال ۱۳۵۷ اثر سرجان مندویل اشاره کرد که شرح مسافرت به نقاط دور و نزدیک دنیا، حتی تا آسیای جنوب شرقی را در بر می گیرد و به چند زبان ترجمه شده است. نخستین مسافرت دسته جمعی را کاروانی انجام داد که در سده پانزدهم از ونیز به بیت المقدس سفر کرد. پیش از شروع سفر، مبلغ مشخصی برای هزینه‌های سفر مانند رفت و برگشت، غذا، استراحتگاه، حیوان برای حمل مسافر و بار و حتی پولی که به عنوان رشوه باید پرداخت می‌شد را از مسافران دریافت کردند. ردپایی از نخستین نمونه غذاهای فوری امروزی را می‌توان در مسیر این مسافرت‌های پرجمعیت جستجو کرد. فروشندگان در مسیر چادرهایی را برپا کرده بودند و انواع غذاها، میوه‌ها، گوشت، ماهی، نان و شیرینی‌جات را به مسافران ارائه می‌دادند.

کتاب مصور «تاریخچه و تکامل گردشگری» در ۳۱۶ صفحه و قیمت ۵۰۰ هزارتومان از سوی نشر نوسده متتشر شد.