به گزارش خبرنگار خبرگزاری کتاب ایران (ایبنا)، نشست تخصصی «شناخت بازارهای جهانی کودک و نوجوان» با بررسی با حضور احمد ذوعلم، مدیر آژانس ادبی دایره مینا، مریم رونق، کارشناس نشر، علیرضا نوری‌زاده، معاون کمیته ناشران خارجی نمایشگاه کتاب تهران و فتح‌الله فروغی، رئیس هیئت‌مدیره انجمن فرهنگی ناشران کتاب کودک و نوجوان، دوشنبه (۲۹ مردادماه) در انجمن فرهنگی ناشران کتاب کودک و نوجوان برگزار شد.
ذوعلم، مدیر آژانس ادبی دایره مینا، درباره بازار کتاب کودک در کشورهای خاورمیانه با تاکید بر اینکه ایران، نزدیکی زبان فارسی به زبان کشور مقصد نقش مهمی در ورود به بازار کتاب آن کشور دارد، عنوان کرد: کشورهای عربی قرابت نزدیکی با زبان فارسی دارد و تقریباً عرب زبانی نیست که با زبان فارسی آشنا نباشد.
وی با اشاره به سهولت رفت و آمد به کشورهای عربی مانند عراق، امارات و مسقط و نجف از ایران ادامه داد: البته بین این کشورها عربستان شرایط خاصی دارد اما درمجموع برای موفقیت در بازار کتاب کودک دنیا، ابتدا باید به بازار کشور خودتان مسلط باشید. در مرحله بعد از ایران، ترکیه و جهان عرب بازار خوبی برای کتاب کودک ایران دارند. از عواملی که نقش مهمی در بازاریابی کتاب کودک وجود دارد، می‌توان به دسترسی و سهولت رفت و آمد و نزدیکی به کشور مقصد اشاره کرد.
جهان عرب دروازه ورود به بازار کتاب دنیا است
مدیر آژانس ادبی دایره مینا با بیان اینکه اکنون ۲۵ کشور در دنیا زبانشان عربی است و ۶ کشور جهان هستند که زبان عربی را پذیرفته‌اند، عنوان کرد: گستردگی کشورهای عربی در جهان از نظر جغرافیایی بسیار مهم است؛ ۲۲ کشور جهان عرب عضو اتحادیه عرب هستند. پنج کشور نیز در دنیا وجود دارد که زبان عربی را به‌عنوان زبان رسمی خود پذیرفته‌اند؛ ایران یکی از این کشورهاست. زبان عربی، پنجمین زبان پُرگویش و بعد از انگلیسی، چینی، هندی و اسپانیایی قرار دارد؛ افراد زیادی در جهان دارای گویش عربی هستند. در جهان عرب نردیک به ۵۰۰ میلیون نفر در جهان به زبان عربی صحبت می‌کنند.
ذوعلم با بیان اینکه پراکندگی مصرف‌کنندگان زبان عربی نیز در جهان نیز زیاد است، عنوان کرد: ۲۵ سال آینده، ایران به دلیل پیری جمعیت، تولیدکنندگان کتاب کودک مخاطبان خود را از دست می‌دهند؛ یعنی دیگر مخاطب کودکی وجود ندارد که برای آن بازاریابی شود؛ بنابراین جهان عرب، جایگزین خوبی برای بازار کتاب کودک ایران است، زیرا نسل بعدی نیز با بازار کتاب ایران ارتباط برقرار خواهد کرد؛ چراکه پدر و مادرهای آنان از خرید کتاب ایرانی خاطره دارند.
وی افزود: جهان عرب، امروز ۴۷۰ میلیون جمعیت دارد، پیش‌بینی می‌شود این جمعیت، سال ۲۰۲۵ به ۷۰۰ ملیون نفر برسد؛ یعنی این جمعیت ۴۵ درصد رشد کند. در حال حاضر جمعیت زیر ۲۴ سال جهان عرب بالای ۵۰ درصد است. یک بازار حاضر و آماده داریم که باید از آن استفاده کند.
وی با اشاره به اینکه ورود به بازار کتاب جهان عرب دروازه‌ای برای ورود به بازار جهانی کتاب است، گفت: جمعیت مسلمان دو و هشت‌دهم میلیاردی داریم؛ نگاهشان این است که جهان عرب را مترادف جهان اسلام می‌دانند. به دلیل مسائل سیاسی و سیاست‌گذاری، جهان عرب پلی برای ورود به بازارهای اقتصاد غربی شده است. درحال حاضر امارات و عربستان در حال فراهم کردن زمینه‌های حضور نشر جهان و نه منطقه، در کشورهای خود هستند، هرچند که ذهنیت عربی در بازار کتاب، بازار دبی است. به لحاظ بازاریابی، کشورهای عربی مقصد خوبی برای خرید بازارهای ترجمه کشورهای عرب‌زبان است.
وی با بیان اینکه وجود بازار کتاب عربی در نمایشگاه کتاب غیرعربی یکی دیگر راه‌های بازاریابی کتاب کودک است، عنوان کرد: به‌عنوان مثال، ترکیه برای بازاریابی کتاب کودک در جهان عرب سرمایه‌گذاری زیادی کرده است. در سوئد و ترکیه بازار کتاب خوبی برای جهان عرب داریم و حتی نمایشگاه کتاب عربی در این کشورها برگزار می‌شود. توسعه آژانس‌های ادبی در جهان عرب در چند سال اخیر به یک موضوع مهم تبدیل شده و کشورهای عربی سرمایه‌گذاری زیادی در این حوزه کرده‌اند اما متاسفانه ایران به حضور در نمایشگاه کتاب جهان عرب توجه زیای ندارد.
وی افزود: از آنجا که ایران با امارات و عراق حجم تبادلات زیادی دارد، این تعاملات در حوزه نشر نیز تاثیرگذار است. این کشورها در حوزه تعاملات نشر می‌تواند در نظر باشد. نکته دیگر رویدادهای فرهنگی است که در جهان عرب اتفاق افتاده است. در سال‌های اخیر، کشورهای عربی سرمایه‌گذاری زیادی در حوزه آژانس‌های ادبی کرده‌اند.
مدیر آژانس ادبی دایره مینا ادامه داد: سالانه نزدیک به ۳۰ نمایشگاه کتاب در جهان عرب برگزار می‌شود اما حضور کمرنگی در این نمایشگاه‌ها داریم. نمایشگاه‌های کتاب کشورهای بصره، شارجه دبی، نجف و کربلا بغداد عمان و لبنان عربستان، ریاض و جده سوریه الجزیره رام الله فلسطین مسقط قاهره از جمله شهرهایی هستند که نمایشگاه کتاب برگزار می کنند. نمایشگاه کتاب جهان عرب نمایشگاه کتاب سهل الوصول با مقیاس کوچک فرانکفورت است. به عنوان مثال عراق به شدت ظرفیت و بازار بزرگی برای فروش کتاب کودک دارد زیرا به شدت فقر محتوا دارد و موضوع کودک و نوجوان ورود کتاب کودک به یک کشور یعنی، مقدمه ورود سایر زنجیره های حوزه کودک به آن کشور است و از، این منظر ورود به بازار کتاب کودک یک کشور بسیار مهم است. ورود به بازار کتاب کودک جهان عرب در مقیاس پایینتر کشورهای غربی است اما به ما نشان می دهد که در کجای بازار جهانی کتاب ایستاده‌ایم.
ذوعلم اظهار کرد: ورود به بازار کتاب جهان عرب، خطراتی نیز دارد. دست‌کم گرفتن و حضور غیرحرفه‌ای در بازار نشر جهان عرب، زیاد همچنین رشد نشر در جهان عرب، به‌طور فزاینده در حال رشد است. هرچند عرب‌ها الفبای خرید و فروش را بلد نیستند. ارزان‌فروشی در بازار نشر عرب از خطرات بازار نشر جهان عرب است؛ منظورمان از ارزان‌فروشی، فقط تخفیف نیست؛ بلکه این تصور که به آن‌ها بگوییم بازار کتاب کودک ایران، بازار ارزانی است. جهان‌عرب فرهنگ یکسانی ندارد و در خرده فرهنگ‌ها با هم تفاوت دارند. پُررنگ بودن عادت شیعی در جهان عرب که در ایران بسیار پُررنگ است تمایز مهمی محصوب می‌شود؛ به‌عبارت دیگر مهم است که کتاب را ناشر شیعی منتشر کرده یا از اهل سنت. یعنی درباره آثار ناشران شیعی و سنی بازخوردهای متفاوتی وجود دارد. ورود یک‌طرفه. به بازار جهان عرب از خطرات دیگر ورود به بازار جهان عرب است.
وی افزود: چندی پیش یکی از مدیران وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی، گفت هدف و سیاست وزارتخانه، صدور محتوا از ایران به کشورهای، دیگر است اما چنین رویکردی به معنی این نیست که همیشه فروشنده باشیم؛ بلکه یه جاهایی باید ببینیم چه اثر خوبی دارند تا خریداری کنیم. در حوزه بازاریابی کتاب کودک نیز این توجه مهم است.
ذوعلم گفت: موضوعات جهان عرب به ایران بسیار نزدیک است. کتاب‌های آموزشی علمی نیز بازار خوبی، در جهان عرب دارد. طزح درس در جهان‌عرب یک‌دست نیست. مدارس طرح درس‌های مختلفی دارند از کتاب‌های واحد استفاده نمی‌کنند. کتاب‌های آموزشی و اخلاقی، سن استفاده از کتاب در برخی موضوعات بالاتر از ایران است؛ مثلاً در ایران اگر کتاب را بچه ۷ ساله بخواند در جهان‌عرب یک کودک ۱۲ ساله مخاطب آن باشد. تکلیف ناشران در جهان‌عرب تقریباً مشخص نیست؛ یعنی براساس موضوع، دنبال کتاب خوب می‌گردند و سلیقه‌شان موردی است. بازار جهان‌عرب نمایشگاه کتاب عرب در عراق مهم است. کیفیت برگزاری و محتوای عرضه‌شده تقریباً یکسان است. سازمان‌دهی، کیفیت حضور، برندسازی، روحیه یادگیری را باید از نزدیک ببینید بنابراین وقتی نمایشگاه کتاب تهران و شیوه برگزاری آن را می‌بینم غبطه می‌خورم؛ چراکه آن‌ها از نظر محتوا ضعیف‌تر هستیم.
ذوعلم ادامه داد: انتظار جهانی شدن از بازار جهان عرب نداشته باشید زیرا اکنون آن‌ها انتخاب می‌کنند با کدام ناشر ایرانی کار کنند؛ البته گریزی جز، حضور پررنگ‌تر در جهان عرب برای شناخت سلیقه آن‌ها وجود ندارد. در واقع جهان‌عرب یک کشور با ۲۵ استان است.
در ادامه این نشست، نوری‌زاده، معاون دفتر مجامع و تشکل‌های فرهنگی وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی گفت: سابقه حمایت از ترجمه کتاب‌های ایرانی در بازار جهانی (گرنت) سال ۹۵ به‌طور آزمایشی در دوره معاونت فرهنگی آقای سیدعباس صالحی کلید خورد.
وی با یبان اینکه از سال ۹۷ با تطبیق طرح‌های گرنت ایران و دنیا، ساختار گرنت در ایران شبیه کشورهای دیگر شد، بیان کرد: حمایت از ترجمه کشورهای خارجی و اینکه مبلغ گرنت را به ناشران کشورهای خارجی پرداخت می‌کنیم؛ زیرا بازگشت سرمایه نیز محقق می‌شود. هدفمان از این طرح معرفی نشر، ادبیات و نویسنده ایرانی به سایر کشورها است.
معاون دفتر مجامع و تشکل‌های فرهنگی وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی اظهار کرد: ناشر ایرانی قدرت توصیفی زیادی در بازار جهانی ندارد اما ناشر خارجی وقتی مورد را انتخاب می‌کند و کپی‌رایت پرداخت می‌کند، با هدف خاصی وارد حوزه نشر کشورهای دیگر می‌شود.
وی افزود: ناشر خارجی با هدف توزیع و معرفی کتاب در بازار جهانی، کپی‌رایت خریداری می‌کند. طرح گرنت در موضوعات ادبیات داستانی، غیرداستانی، هنر، ایرانشناسی و کودک و نوجوان را حمایت می‌کند. همه ناشران خارجی که کتاب به زبان فارسی منتشر کنند و دارای مجوز از وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی باشند می‌توانند وارد بازار گرنت برای چانه‌زنی فرهنگی شوند و به حوزه کشورهای خودش صادرات کتاب را انجام دهد.
نوری‌زاد اظهار کرد: سامانه گرنت در وزارت فرهنگ و ارشاد در طول سال فعال است. ناشران خارجی و آژانس‌های ادبی می‌توانند درخواست خود را ارائه کنند. در این سامانه بعد از ثبت‌نام اولیه و درخواست بازاریابی کتاب‌هایش باید قرارداد کپی رایت خود را در سامانه بارگذاری کنند با اینکه عضو اتحادیه برن نیستیم هر کتابی که در طرح گرنت به فروش می‌رسد الزام داریم که موضوع کپی‌رایت را رعایت کنند.
وی با اشاره به فروش محدود با مدت زمان مشخص حق رایت آثار ناشران ایرانی به ناشر ان خارجی به دلیل تحریم ها گفت: در طرح گرنت تعداد از رایت‌های ایرانی با حق کپی رایت محدود مثلاً به مدت یکسال به ناشر خارجی واگذار می شود. ناشران خارجی بر اساس عرف بین الملل به صورت فلت یا پیش پرداخت حق رایت را دریافت می کنند.
نوری‌زاده اظهار کرد: سال ۹۸ که چین مهمان ویژه نمایشگاه کتاب بود از تصویرگری کتاب کودک ایرانی بسیار استقبال و بازار خوبی، در این حوزه ایجاد شد. روال داوری کتاب‌ها برای پذیرش گرنت ۱۴ تا ۲۱ روز است. حداقل شمارگان باید هزار نسخه باشد و سقف حمایت از گرنت در ایران ۳ هزار یورو است. از نظر کاغذ، شمارگان این کتاب‌ها باید تایید شوند؛ البته از سال ۹۵ تاکنون فقط ۳ کتاب ۳ هزار یورو را دریافت کردند. ۶۰ درصد درخواست‌ها برای کتاب کودک است. ایران پول گرنت را یک‌جا بعد از چاپ و تایید شاخص نشر واریز می‌کند. براساس ۱۰ معیار، کتاب‌ها در حوزه گرنت داوری می‌شوند و داورها همه از بخش خصوصی هستند. سقف حمایت از کتاب کودک در گرنت به دلیل محتوا و تصویرگری ۴ هزار یورو است.
معاون دفتر مجامع و تشکل‌های فرهنگی وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی اظهار کرد: برگزاری فلوشیپ کودک و نوجوان و کارگاه‌های، ترجمه در کشورهای، مختلف، پل ورود به بازار کتاب جهانی است.
وی درباره آمار حمایت‌های طرح گرنت در سال‌های مختلف گفت: سال ۹۶ مبلغ اعتبارمان برای گرنت یک‌میلیارد تومان بود، کتاب‌های مصوب ۳۶ عنوان و درخواست از طرف چهار ناشر خارجی بوده است. سال ۹۷؛ ۴۳ کتاب مصوب، هفت ناشر خارجی درخواست دادند و یک میلیارد تومان اعتبار داشتیم.
نوری‌زاده بیان کرد: سال ۹۸، همان اعتبار یک‌میلیارد تومان را داشتیم و ۶۹ کتاب مصوب می‌شود. سال ۹۹ در دوره کرونا ۴۳ کتاب آمد. در سال ۱۴۰۰، ۵۱ کتاب مصوب شده بود؛ ۳ میلیارد و ۵۰۰ میلیون تومان اعتبار داشتیم در سال ۱۴۰۱، ۳۳ کتاب درخواست و ۲۵ کتاب مصوب شد و ۱۵ ناشر خارجی درخواست داشتیم و مبلغ ۲ میلیارد تومان بود. سال گذشته ۹ کتاب مصوب شده و بودجه‌ای برای گرنت اختصاص داده نشد؛ البته از محل ارز ترجیحی ۱۵۰ هزار دلار برای گرنت ذخیره کردیم. با وجود اختصاص ندادن اعتباری به گرنت داده می‌شود. این اعتبار از محل اعتبار وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی است.
بیشتر ناشران چینی دولتی هستند
رونق، کارگزار ادبی آژانس ادبی صبا در نشست آشنایی با بازار کتاب چین اظهار کرد: نشر چین یک ساختار دولتی دارد و این ساختار، پیچیدگی‌ها و سطح بورکراسی را ارتقا می‌دهد. در چین، هر نوع کتابی قابل انتشار نیست و حساسیت تولید کتاب در این کشور زیاد است.
وی با بیان اینکه ترجیح ناشر چینی تولید کتاب‌های تالیفی است، عنوان کرد: در حوزه ترجمه به‌خصوص در حوزه کودک، موضوعات خاصی را در نظر دارند خودشان خیلی دقیق می‌دانند چه کتابی با چه محتوایی انتخاب می‌کنند. چینی‌ها اگر دنبال رایت یک کتاب ایرانی در بازارخودشان باشند، به میزان استقبال در بازار مبدا بسیار توجه می‌کنند و اینکه این کتاب حداقل معیارها را برای استقبال از آثر در بازار کتاب خودشان داشته باشد.
رونق گفت: چینی‌ها برای خرید حق رایت کتاب ایرانی در بازار کتاب خودشان ابتدا بررسی می‌کنند که آیا کتاب ایرانی منتشر شده در بازار مبدا یعنی کشور خودمان بازار خوبی دارد یا خیر و عد اینکه آیا این کتاب جایزه برده است یا خیر؟
کارگزار ادبی «صبا» با تاکید بر اینکه بازار کتاب کودک چین در دوران کرونا نیز ضربه‌ای نخوردند، گفت: مصرف کتاب کودک را در دوران کرونا نیز ازطریق خرید خانواده حمایت می‌شد اما در عین حال این را باید درنظر بگیریم که بازار کتاب کودک چین، ادبیات‌محور نیست.
وی افزود: آثار مورد استقبال در بخش کتاب کودک چین که بیشتر حوزه تالیف در موضوعات غیرداستانی، علمی و دایره‌المعارف است. در بخش ترجمه نیز به موضوعات خودآگاهی، آموزشی، اجتماعی، عاطفی و بهداشت روانی مانند استرس و وموضوعات علمی ومهارتی توجه دارند.
رونق درباره ورود ایران به بازار کتاب چین اظهار کرد: برای ورود به بازار کتاب چین، ایران از نظر حجم کتاب محتوا و محدوده سنی شاخص‌هایی دارد؛ به‌عنوان مثال در بخش کتاب کودک، صفر تا ۳، ۳ تا ۵ و ۵ تا ۷ کار می‌کنیم اما برای معرفی در بازار چین، کتاب ایرانی مناسب ۵ تا ۷ سال آنجا برای گروه سنی ۳ سال مناسب است.
وی با یبان اینکه کودکان چینی حجم محتوایی بیشتری را می‌خوانند، گفت: یک پدر و مادر چینی باید مطئمن شود این کتاب قرار است چه مطلبی را در بخش آموزشی به کودک بدهد. چینی‌ها تازه دارند وارد آموزش غیرمستقیم ازطریق حوزه ادبیات شدند و تازه فهمیدند این مطالب را می‌توانند غیرمستقیم نیز آموزش بدهند.
وی با بیان اینکه چینی‌ها باید امکان پیام مستقیم کتاب را از طریق آموزش مستقیم بفهمند تا رایت کتاب را بخرند، عنوان کرد: تعداد صفحات کتاب کودک چینی زیاد است اما کتاب کودک ایرانی تعداد صفحات کمی دارد خانواده‌های چینی متوسط آنجا بیشتر می‌توانند برای کتاب خریدن پول بدهند. کتاب‌های کودک در چین بسیار فاخر، پُرمخاطب و با کاغذ مرغوب تولید می‌شود.
رونق با یبان اینکه چینی‌ها از اینکه بیشتر کتاب‌های کودک درایران قطع شومیز است، متعجب می‌شوند، گفت: البته در ایران ناشران کتاب کودک به دلیل هزینه‌ها چاره‌ای ندارند جز اینکه در این قطع تولید کنند اما در چین بیشتر کتاب‌ها در قطع رحلی گالینگور منتشر می‌شود.
وی با بیان اینکه تاریخ چاپ کتاب برای چینی‌ها مهم است، اظهار کرد: چینی‌ها نهایت کتاب کودکی را که تازه منتشر شده را دوست دارند خریداری کنند. هرچند به پیشنه نشر کتاب کودک هم توجه می‌کنند اما در نهایت آن‌ها باید از بازار کتاب در مبدا اطمینان حاصل کنند و بعد حق رایت کتاب را بخرند.
نظر شما