حجت‌الاسلام شمس‌الله مریجی، مولف کتاب «جامعه‌شناسی پدیده اربعین» در گفت‌وگو با خبرنگار خبرگزاری کتاب ایران (ایبنا)، گفت: اربعین یک پدیده مورد توجه در سطح بین‌المللی است و من به عنوان یک وظیفه اجتماعی برای یک محقق اجتماعی، این پدیده جامعه‌شناختی را از جهات متفاوتی در این کتاب مورد مطالعه قرار دادم.
او افزود: اول اینکه زیارت اربعین در فرهنگ شیعه چه جایگاهی دارد؟ از این زاویه باید به بخش نرم‌افزاری اربعین توجه می‌کردیم که عنصری از عناصر فرهنگی شیعه به حساب می‌آید یا نه؟ و کدام عنصر است. در بخش اول کتاب به عنوان عنصر شناختی فرهنگ شیعه، این پدیده را بر پایه تراث منابع نظری شیعه تبیین کردم و به این موضوع پرداختم که که از لحاظ نظری، زیارت اربعین چه جایگاهی در معارف نظری شیعی دارد.
مولف کتاب «جامعه‌شناسی پدیده اربعین» گفت: زیارت اربعین در این مقام به عنوان یک ارزش است و ارزش، عنصر شناختی فرهنگ است. «ارزش» ها امور ذهنی هستند و برای اینکه پیاده بشوند و لباس وجود بپوشند، باید به صورت «هنجار» در بیایند. این راهپیمایی و زیارت دسته‌جمعی، هنجار اجتماعی است. این ارزش‌ها به صورت هنجار اجتماعی در پیاده‌روی اربعین محقق شده است. در طول تاریخ اخیر هم گسترده‌تر شد و الا از قبل در طول تاریخ در فرهنگ شیعی وجود داشت.
مریجی ادامه داد: این عنصر شناختی فرهنگ که به صورت هنجار اجتماعی درآمده چه پیامدهای اجتماعی و تمدنی می‌تواند داشته باشد؟ در بخش دوم کتاب این مبحث را توضیح داده‌ایم که کارکردهای اجتماعی و تمدنی زیارت اربعین چیست.
رئیس دانشگاه باقرالعلوم (ع) گفت: در طول تاریخ و زندگی اجتماعی می‌بینیم یک پدیده اجتماعی که دارای آورده‌های مثبت باشد، مصون از آسیب نخواهد بود؛ چه آسیب بیرونی و چه داخلی. در بخش سوم کتاب، آسیب‌هایی که می‌تواند پدیده زیارت جمعی داشته باشد را بررسی کردم. از این جهت پدیده زیارت جمعی با نگاه آسیب‌شناسانه بررسی شده زیرا خود زیارت اربعین به عنوان یک عنصر شناختی، آسیب‌پذیری ندارد. چون ریشه در ارزش‌ها و واقعیات نفس‌الامری دارد، در خطر قرار نمی‌گیرد اما توجه به آسیب‌هایی که می‌تواند متوجه زیارت جمعی اربعین بشود لازم و قابل تامل است.
نویسنده کتاب «جامعه‌شناسی پدیده اربعین» اضافه کرد: روش تحقیق هم نه از حیث کتابخانه‌ای بلکه از راه مشاهده علمی بوده و خودم دوبار کل این مسیر پیاده‌روی را در مرتبه اول به عنوان زائر و در مرتبه دوم باز هم به عنوان زائر و محقق انجام دادم. من در این کتاب، از بیرون این داده‌ها را مورد بررسی قرار دادم و یک سری آسیب‌هایی که مشاهده کردم را آوردم و برخی از آسیب‌هایی را هم که ممکن است شامل این پدیده بشود، در بخش سوم کتاب بررسی کردم. مثلاً جنبه مناسکی پیدا کردن زیارت جمعی پیاده‌روی اربعین، سطحی‌نگری و محدود شدن به همین زمان خاص، آسیب‌هایی هستند که این پدیده می‌تواند داشته باشد. این شمای کلی این کتاب است.
مریجی در پاسخ به پرسشی درباره برخی رویکردهای جامعه‌شناسانه که از عینکی سیاسی این پدیده را تحلیل می‌کنند گفت: راهپیمایی اولاً در درون خود عراق سابقه‌ای نزدیک به هزار ساله دارد. حتی در این راهپیمایی مسیری با عنوان «طریق‌العلما» معروف است که به خصوص قبل از انقلاب و حتی قبل از دوره صدام در آن راهپیمایی می‌شده است. بنابراین این مراسم از قبل وجود داشته است. در تاریخ، موارد متعددی از انجام این مراسم چه در میان افراد عادی و چه علما وجود داشته است. بنابراین اگر بخواهیم آن را به امروز منحصر کنیم گرفتار یک نگاه سکولار شدیم که می‌خواهد این حرکت را زیر سؤال ببرد. کسانی که تخصص تاریخی دارند به خوبی شواهد و آثار زیادی که مربوط به زمان اخیر نیست را ملاحظه کرده‌اند. شاید دویست-سیصد سال است که این مراسم به صورت پیاده‌روی انجام می‌شود. و البته که اصل زیارت از اولین اربعین سیدالشهدا (ع) وجود دارد.
او ادامه داد: جابر بن عبدالله انصاری به همراه عطیه به کربلا می‌رود آنجا اولین زائر اربعین است. تأکیدی که در بین مباحث اهل‌بیت (ع) و روایات ما وجود دارد قابل چشم‌پوشی نیست. حتی در خصوص پیاده‌روی، روایتی از امام صادق (ع) هست که ایشان می‌فرمایند کسی که پیاده برود قدم به قدمش ثواب دارد. تمام این روایات وجود دارد و ساخته و پرداخته این روزها نیست! روایات موثقی هستند که تاریخ اینها را ثبت کرده است. بنابراین، نگاه اینچنینی، یک نگاه سیاسی است و البته نه به معنای سیاست اسلامی.
مولف کتاب در خصوص کارکردهای اجتماعی و تمدنی زیارت پیاده‌روی اربعین هم گفت: یکی از چیزهای مهمی که جوامع می‌توانند با آن حیات خودشان را تداوم بدهند، ایجاد تمدن است. جوامع باید تمدن مخصوص خودشان را داشته باشند. اگر امت اسلامی می‌خواهد برای خودش یک تمدنی داشته باشد که اثرگذار باشد تأثیر آن باشد، نیازمند یک سری مقدمه است. شما در حیات اجتماعی نیاز به سازماندهی و ساماندهی بخش تمدنی را دارید. حالا یا باید خودتان آن را تولید کنید یا باید از دیگران استفاده کنید. از دیگران اگر استفاده کنید، طبعاً هویت شما هم تحت تأثیر تمدن دیگری قرار می‌گیرد. بنابراین برای اینکه تمدن خودی را داشته باشید، نیازمند به یک سری مقدمات هستید. اولین و مهم‌ترین مقدمهٔ شکل‌گیری تمدن، «انسجام اجتماعی»، وحدت و همبستگی اجتماعی و به تعبیر دینی «اخوت اسلامی» است. به خصوص در این ایام که حرکت زیارت پیاده‌روی دسته‌جمعی اتفاق می‌افتد، یک تمرین بسیار مؤثری است برای ایجاد انسجام اجتماعی. یعنی همه افراد هوای همدیگر را دارند. انباشت این، بن‌مایه تمدن خواهد بود. تمدن‌پژوه‌ها بر این تأکید دارند که همه تمدنهایی که شکل گرفته‌اند، مسیر و بن‌مایه‌اش انسجام اجتماعی بوده است. شما بهترین نوع و زیباترین مصداق انسجام اجتماعی را میتوانید در همین راهپیمایی اربعین ببینید.
مریجی گفت: بخش دیگر بحث سبک زندگی است. بالاخره هر تمدنی برای خودش یک سبک زندگی ارائه می‌دهد. در کتاب، چهارده جلوه از سبک زندگی اسلامی‌ای که در این ایام هست را آورده‌ام. مثلاً مهمان‌نوازی، همیاری، گذشت، ایثار و مباحث بسیار زیبایی که شما شاهد آن هستید، اینها همان سبک زندگی است که تمدن اسلامی دارد در دنیای امروزی که معتقدند تو بنیان زندگی خودت هستی و دیگران هیچ! و باید مشکل خودت را حل کنی و اطراف خودت را باید حفظ کنی و مشکل دیگران به خودشان ربط دارد، در یک دنیای اینچنینی می‌بینید که ۲۵ میلیون نفر در ایام محدود با بهترین همراهی و همکاری دارند در این زیارت جمعی نقش‌آفرینی می‌کنند. این بن‌مایه تمدنی را ایجاد می‌کند.
نظر شما