حجت‌الاسلام محمدجواد یاوری، عضو هیئت علمی دانشگاه باقرالعلوم (ع) در گفت‌وگو با خبرنگار خبرگزاری کتاب ایران (ایبنا)، با اشاره به اینکه یکی از مولفه‌هایی که در تاریخ اجتماعی یا به تعبیر غربی‌ها« Social History»، از آن صحبت می‌کنند، نمادهاست، گفت: انسان‌ها براساس مذهب یا نگرش و بینشی که دارند، نمادهایی را برای خودشان اختصاص می‌دهند که این نمادها معرف هویت افراد و آن جمع و جامعه یا مذهب می‌شود. در میان شیعه هم ما نیاز به یکسری نمادها داریم که این نمادها هویت‌بخش زندگی اجتماعی آنها باشد؛ یعنی متمایز کننده اینها از دیگران از حیث هویت مذهبی، سیاسی و سبک زندگی.

او افزود: یکی از این نمادهای غیرزبانی «زیارت اربعین» است. امام حسن عسکری (ع) زیارت اربعین را به عنوان یک نماد برای شیعیان قرار داد که هویت‌بخش زندگی آنهاست و تاریخ اجتماعی آنها را رقم می‌زند و حامل آن است. یعنی در زیست اجتماعی، عقاید، برنامه‌ها، رفتارها، ارزش‌ها و باورهایشان بر براساس این نماد روشن می‌شود. دیگران با دیدن آن نشانه و نماد، پی به هویت شیعه می‌برند. پس زیارت اربعین یک نماد هویت‌بخش است که در اجتماع نمود پیدا می‌کند.

او ادامه داد: امروزه دیگران با دیدن این نماد پی می‌برند که کوروموزم هویتی بر چه اساس و مصالحی قوام پیدا کرده است. زیارت اربعین هویتی سیاسی، اجتماعی و فرهنگی دارد و ظرفیت‌های بسیار خوبی را برای جامعه بشری فراهم می‌کند. فصل مشترکی که شاید بتوانیم در همه ادیان و مذاهب آن را ملاحظه کنیم، نگرش ضدظلم است. نگرش ضد استعمار و استکبار است و مبارزه با ستم است که این نماد زیارت اربعین آن را به بهترین وجه با خودش منتقل می‌کند و این هویت را به جامعه معرفی می‌کند. لذا می‌بینیم که اگر اهل‌سنت یا مثلاً مسیحی‌ها و حتی هندوهایی که مسلمان هم نیستند در این مراسم شرکت می‌کنند، به این دلیل است که فصل مشترک خودشان را در این نماد پیدا کرده‌اند و می‌خواهند اثرات ملموس این نماد را ببینند.

عضو هیئت علمی دانشگاه باقرالعلوم (ع) گفت: نکته دیگری که وجود دارد این است که این نماد و این هویت‌بخشی زیارت اربعین، ظرفیت‌های بسیار خوبی برای استحکام نظام‌ها و نهادهای اجتماعی ما دارد. ارتباطاتی که مردم در جریان آن با همدیگر برقرار می‌کنند و تعاملاتی که با هم پیدا می‌کنند و تبادلات فرهنگی و اجتماعی که در خلال آن اتفاق می‌افتد و حتی انتقال اندیشه‌های سیاسی که در بستر پیاده‌روی زیارت اربعین ممکن می‌شود بسیار مهم است. الان شاهد هستیم که بین ایرانی‌ها و عراقی‌ها همکاری‌های مشترکی و رفت و آمد صورت می‌گیرد. هیئت‌ها و موکب‌های مشترک ایجاد می‌شود. فرهنگ آنها از همین طریق به ما منتقل شده است. ما قبلاً می‌گفتیم خیمه و چادر و چیزهایی از این دست را برای محفل عزای امام حسین (ع) اسم‌گذاری کرده بودیم. اما کلیدواژه «موکب» از عراقی‌ها به ما منتقل شد. یا از این طرف، سقاخانه یا تعزیه از فرهنگ ایرانی به فرهنگ عراقی و ملت‌های مختلف منتقل شده است.

حجت الاسلام یاوری گفت: بنابراین در تاریخ شیعی، زیارت اربعین به عنوان یک نماد در طول تاریخ بروز و ظهور داشته و امروزه گسترش بسیار زیادی در توجه به این نماد مشاهده می‌کنیم. زیارت اربعین اکنون در جایگاهی قرار گرفته است که حیات شیعه و باورهای او را تضمین می‌کند. در تاریخ اجتماعی، زندگی و سبک زندگی مردم، اگر این عوامل حیات‌بخش نباشند، هویت انسان‌ها گم و گور می‌شود و مغلوب هویت‌های دیگری خواهد شد. اما الحمدلله این هویت بسیار بزرگ و ارزشمند، تأثیرات خودش را در جهان اسلام و جهان بشریت گذاشته و فصل مشترک خودش را به نمایش گذاشته و دیگران دارند از این فصل مشترک استفاده می‌کنند.

عضو هیئت علمی دانشگاه باقرالعلوم درباره پرسشی در خصوص تبدیل این «نماد» به «نهاد» گفت: در اسلام و در طول تاریخ بحث اربعین مقدس است. خود اهل‌بیت (ع)، امام سجاد (ع) و حضرت زینب (س) در اربعین همان سال وقوع عاشورا، به زیارت قبر امام حسین (ع) رفتند و حتی قبل از آن در شهادت امام حسن مجتبی (ع)، بحث اربعین و چهلم را داریم. برای امام حسین (ع) هم این ادامه پیدا می‌کند و جابربن عبدالله انصاری به زیارت اربعین ایشان مشرف می‌شوند. امام حسن عسکری (ع) این را به عنوان نماد و نشانه قرار دادند. وقتی می‌گوییم نشانه، یعنی شما به لحاظ هویتی وجه تمایزی را بنیان‌گذاری کرده‌اید که با آن از دیگران متمایز می‌شوید. این نماد است. ولی این نماد روی نهادهای اجتماعی هم تأثیرگذار است. نهاد نیست، نماد است. امام معصوم از آن به عنوان نشانه یاد می‌کند و این نشانه خودش در زندگی اجتماعی ما تأثیرگذار است. نهادهای اجتماعی متأثر از این نماد شده‌اند.

او در خصوص تطورات پدیده زیارت پیاده اربعین هم گفت: زیارت اربعین در طول تاریخ تطور داشته و در دوره‌های مختلف البته با فراز و نشیب‌هایی مواجه بوده است. حکومت‌ها و موانعی که بر سر راه نمایش این نماد وجود داشته باعث شده که در برخی مقاطع کمرنگ بشود، ولی از نمادیت نیفتاده است. نماد بودنش بروز و ظهور داشته، منتها الان جلوه‌گربودن و دایره اعمال و تأثیرگذار بودنش بسیار بسیار بسیار وسیع‌تر شده است.

حجت الاسلام یاوری گفت: ما در تاریخ اجتماعی یکسری عوامل تأثیرگذار بر تاریخ اجتماعی، شکل‌گیری، پیدایی و استمرار و حتی تقویت آن داریم. الحمدلله از روزی که جمهوری اسلامی ایران در سال ۱۳۵۷ برقرار شده، از این نماد هویت‌ساز حمایت جدی و ارزشمندی داشته و مایه حیات شیعه شده است. این نکته کمی نیست که متأسفانه ما گاهی به آن توجه نداریم. ما در ایران قبل از انقلاب، زیارت اربعین را در میان مردم می‌دیدیم که به نیابت از امام حسین (ع) از تهران به سمت حضرت عبدالعظیم در شهرری می‌رفتند. بعد از انقلاب هم این روال برقرار بوده ولی الان بستر آن فراهم شده و در مسیر اصلی خودش قرار گرفته است. این حمایت‌های جمهوری اسلامی است که باعث شده این تداوم پیدا کند و فصل مشترکی را برای جهان بشری ایجاد کند.

او در پایان گفت: البته باید مراقب باشیم که این نمادها دچار تغییر و تحول نشود و کیفیت سنتی و مطلوب خودش را حفظ کنیم. همانطور که الان تأثیرات بسیار شگرفی را جمهوری اسلامی ایران بر روی مسیر راهپیمایی گذاشته و جلسات و نشست‌ها و پیوست‌های فرهنگی و اجتماعی را در حاشیه و متن آن دارد برقرار می‌کند، مراقب باشیم که این حرکت از مسیر خودش منحرف نشود و ان‌شاءالله پیوست‌های آن باعث هم‌افزایی نهضت مهدویت باشد.