سرویس تاریخ و سیاست خبرگزاری کتاب ایران (ایبنا): «تاریخ ایران را همواره بر پایه اقدامات سلاطین و امیران نوشته‌اند و می‌باید کتاب‌هایی نوشته شود که موضوع آنها مردم عادی که صاحبان اصلی مملکت هستند باشد.» آنچه بازگو شد بخشی از گفته‌های مرتضی راوندی، پژوهشگر و مورخ نامی معاصر و نویسنده کتاب ۱۰ جلدی تاریخ اجتماعی ایران است؛ نویسنده‌ای که معتقد بود، تاریخ فقط شرح اقدامات شاهنشاهان و برگزیدگان و حکایت فتح و شکست در جنگ های کوچک و بزرگ نیست، بلکه باید به تاریخ سیاسی و اقتصادی از منظر مردم توجه داشت و می گفت: واقعیت این است که ما تاریخ ملی نداشتیم.
تاریخی که نمودار زندگی مردم این مملکت باشد، وجود نداشت و تقریباً از قبل و بعد از اسلام، تاریخ بر پایه قدرت فرمان روایان و پادشاهان نوشته شده بود. لازم بود، بالاخره با تحولات ایجاد شده در دنیا، در ایران هم توجهی به وضع مردم مملکت، سوابق اجتماعی، مبارزات آنها، اصول عقاید و افکار و… بشود. در فرصت‌های مناسب اشخاص ذی‌صلاحیت اظهار نظر کنند تا تاریخ واقعی ملت ایران به رشته تحریر درآید و ضبط شود. این است که من در فرصت‌هایی که پیش می‌آمد، یادداشت‌هایی برداشتم و به تدریج به شکل تاریخ اجتماعی ایران درآمد.
مرتضی راوندی از مورخان بزرگ اما کمتر شناخته‌شده ایرانی در دوره معاصر است. وی نویسنده مجموعه کتاب ۱۰ جلدی تاریخ اجتماعی ایران است. وی علاقه‌ای وافر به ایران و تاریخ آن داشت و تاریخ ایران را تاریخی پرفرازونشیب و بسیار عجیب‌وغریب می‌دانست. در همین رابطه دست به نگارش تاریخ ایران برد و در این خصوص خود می‌گوید و می‌نویسد: «سفری به فرانسه داشتم و با دیدن کتابی که ترجمه نام آن «زندگی روزمره مردم فرانسه در قرن هجدهم» بود، شوق نوشتن کتابی درباره زندگی اجتماعی مردم در گذشته در من ایجاد شد. چون گمان می‌کردم جای مردم در تاریخ گذشته ایران خالی است و عموم مورخین شرح احوال و اوصاف و اعمال سلاطین را نوشته‌اند. در شروع کار و در حقیقت در همان زمان که به این موضوع فکر می‌کردم، از ابعاد آن تصوری درست نداشتم؛ اما می‌دانستم در منابع و کتاب‌های گذشتگان، به‌هرحال می‌توان نشانه‌هایی از مردم و زندگی آنها و حتی پوشاک و غذا و تفریحات آنها پیدا کرد. این بود که تصمیم گرفتم و شروع کردم.»
مجموعه کتاب‌هایی در زمینه جامعه‌شناسی تاریخی ایران
راوندی از جوانی با همت شخصی و با نیت تهیه تاریخ جامع زندگی «مردم ایران»، پژوهش و فیش‌برداری از منابع گوناگون داخلی و خارجی را آغاز کرد. وی به نگارش تاریخ سیاسی، اقتصادی از منظر مردم اصرار داشت. حاصل قریب به نیم‌قرن تکاپوی راوندی، فیش‌برداری و نگارش کتاب‌هایی درباره تاریخ گذشته ایران، ۱۰ جلد تاریخ اجتماعی ایران است که به گواه اهل‌فن در نوع خود «کم‌نظیر» است. او به زبان‌های عربی و فرانسوی تسلط داشت. راوندی اعتقاد داشت: تاریخ فقط شرح اقدامات شاهنشاهان و برگزیدگان و حکایت فتح و شکست در جنگ‌های کوچک و بزرگ نیست.
نخستین دوره تاریخ اجتماعی در ۱۳۴۰ و در سه جلد از سوی انتشارات امیرکبیر منتشر شد. در پی استقبال خوانندگان راوندی با تقسیم‌بندی موضوعی کتاب دست به تدوین مجدد و انتشار تاریخ اجتماعی ایران بر این اساس کرد و در زمان حیاتش ۹جلد آن و در نبودش آخرین جلد آن انتشار یافت و این مجموعه در ۱۰ جلد به اتمام رسید. مرتضی راوندی در مورد شیوه تاریخ‌نویسی گفته است: «من معتقدم وقتی راجع به یک شخص بررسی می‌کنیم باید تمام جنبه‌های مثبت و منفی او را در نظر بگیریم.»
مدت‌ها اکثر کتاب‌های او به‌ویژه جلدهای اول تا سوم که به فرهنگ و تمدن ایران قدیم و حمله اعراب می‌پرداخت مجوز نشر نیافت و جلدهای ۹ و ۱۰ که به‌نقد اعتقادات ایرانیان می‌پرداخت با عناوین «فرقه‌های مذهبی در ایران» و «تاریخ فلسفه در ایران» در سوئد چاپ شد. تاریخ اجتماعی ایران که گردآوری آن بیش از ۴۰ سال به طول انجامید اساسی‌ترین کار مرتضی راوندی است و یکی از مهمترین مراجع در زمینه جامعه‌شناسی تاریخی ایران به‌شمار می‌رود. با این کار او پایه‌ای محکم و قابل‌ستایش در این عرصه بنیان نهاد.
«تاریخ تحولات اجتماعی در سه جلد، تشریح قانون اساسی ایران، تاریخ اجتماعی ایران، زندگی روزمره ایرانیان در خلال روزگاران، سیر فرهنگ و تاریخ تعلیم و تربیت در ایران و اروپا، سیر قضا و تاریخ دادگستری در ایران و اروپا» ترجمه: «زندگی مسلمانان در قرون‌وسطی، از علی‌اکبر مظاهری، اقتصاد بشری، اثر رنه ساد (از مجموعه چه می‌دانم؟) و….» دربردارنده آثار مرتضی راوندی است.
نگاهی به زندگی و فعالیت‌های پژوهشی راوندی
مرتضی راوندی فرزند سیدمهدی در سال ۱۲۹۲ خورشیدی از خانواده‌ای روحانی تا اخذ دیپلم در مدرسه دارالفنون مشغول بود. پس‌ازآن وارد دانشکده حقوق دانشگاه تهران شد. از سال ۱۳۱۸ به‌عنوان قاضی در دادگستری شروع به کار کرد و به گواه مراجعانش در زمره خوشنام‌ترین قضات دادگستری وقت قرار داشت.
راوندی در بهمن ۱۳۱۷ خورشیدی در کارگزینی بنگاه راه‌آهن بهداری مشغول به کار شد و یک سال بعد به عنوان دادیاری دادسرای تهران انتخاب شد و پس از آن پست‌هایی در سیستم دادگستری برعهده گرفت که یکی از آنها بازرس قضایی اداره نظارت دادسرای نظامی بود. در این دوره به گواه مراجعینش در زمره خوشنام ترین قضات دادگستری وقت قرار داشت. او همچنین مدتی در دادستانی اشتغال داشت و عضو اصلی اداری بازرسی در بازرسی کل کشور و دادیاری بود.
در شهریور ۱٣۲۰ خورشیدی هنگامی که ارتش متفقین وارد خاک ایران شدند، راوندی چون خیل دیگری از هم نسلانش در صفوف تحول‌خواهان به تکاپو افتاد. درست همزمان با آغاز کار مستمر سیاسی، راوندی مستنطق دادسرای نظامی تهران هم بود. وظیفه او در مقطع اشغال ایران و حکومت نظامی، تعقیب و بازجویی افراد و گروه‌هایی بود که پای از دایره الزامات حاکم فراتر می‌گذاشتند اما رواندی با آنها رفتاری منصفانه داشت. محمد حسین خسرو پناه درباره این مقطع از زندگی او می‌گوید: از جمله آنانی که در این دوره گذرشان به دادسرای نظامی و نزد راوندی افتاد، یکی محمد مسعود، مدیر روزنامه مرد امروز بود.
راوندی در ۱۳۲۳ خورشیدی به اصفهان اعزام شد و علاوه بر کار سیاسی در مطبوعات اصفهان از جمله دنیای امروز قلم می زد و در ۱٣۲۵ خورشیدی امتیاز هفته نامه آهنگر را گرفت که از مهرماه همان سال در اصفهان منتشر شد. در این مقطع زمانی، رواندی به شغل وکالت در اصفهان مشغول بود و دفاع از دستگیرشدگان سیاسی از وظایف اصلی خودش می دانست.
هزاران فیش و سند تاریخی از کتاب‌های گوناگون
فعالیت در عرصه سیاسی و عضویت در احزاب باعث شد تا راوندی در ۱۳۳۰ خورشیدی دستگیر و راهی زندان قصر شود. در این زمان، بحث روز داغ زندان، ملی شدن نفت و دولت محمد مصدق بود و راوندی در زندان آشکارا از دولت ملی دکتر مصدق و ملی شدن صنعت نفت در سراسر ایران حمایت می‌کرد. به گونه‌ای که موجب واکنش‌ها و موضع‌گیری‌های شدید از طرف عده‌ای علیه او شد. به گفته مرتضی زربخت در ۱٣٣۰ خورشیدی، مرتضی راوندی، محمد حسین تمدن و جواد معینی را که در یک جلسه حزبی دستگیر شده بودند به زندان قصر آوردند. در این زمان، بحث روز داغ زندان، ملی شدن نفت و دولت دکتر مصدق بود. آمدن راوندی و تمدن به بحث و بررسی دامن زد و آن را گسترده‌تر کرد.
راوندی از جوانی با همت شخصی، تصمیم به تهیه تاریخ زندگی مردم ایران، پژوهش و فیش‌برداری از منابع گوناگون داخلی و خارجی گرفت و هزاران فیش و سند تاریخی را از کتاب‌های گوناگون جمع‌آوری کرد. او پس از آزادی از زندان، ارتباط تشکیلاتی خود را با احزاب بسیار محدود کرد اما تکاپوی او در حیطه پژوهش جای آن کم کاری را گرفت که حاصل سال‌ها کار او در این عرصه کتاب «تاریخ اجتماعی ایران» بود؛ کتابی که نخستین جلد آن در ۱٣۴۰ خورشیدی منتشر شد و آخرین جلد آن در ۱٣۷٣ خورشیدی در سوئد و آمریکا به بازار نشر عرضه شد.
بررسی نمودها و مظاهر زندگی مردم سرزمین ایران
کتاب تاریخ اجتماعی ایران زندگی مردم یعنی حیات اجتماعی، اقتصادی، سیاسی، فکری و هنری ایرانیان را با روشی علمی مورد تحقیق و پژوهش قرار می دهد. این اثر گرانبها یکی از مهمترین منابع در زمینه جامعه‌شناسی تاریخی به شمار می‌رود که راوندی با این کار پایه‌ای محکم و قابل ستایش در این عرصه بنیان نهاد.
جلد اول: تاریخ ایران قبل از اسلام
جلد دوم: تاریخ ایران بعد از اسلام
جلد سوم: طبقات اجتماعی در ایران بعد از اسلام
جلد چهارم: شیوه حکومت و سازمان سیاسی و اداری بخش اول
جلد چهارم: شیوه حکومت و سازمان سیاسی و اداری بخش دوم
جلد پنجم: زندگی اقتصادی در ایران
جلد ششم: اخلاق و رسوم اجتماعی
جلد هفتم: تفریحات ایرانیانجلد هشتم: زبان و ادبیات فارسی
جلد نهم: فرقه‌های مذهبی در ایران
جلد دهم: تاریخ فلسفه و علوم و افکار در ایران
راوندی، درباره این مجموعه کتاب‌ها نوشته است: با انتشار جلد دهم تاریخ اجتماعی ایران کار سنگین و دشواری را که در حدود ۴۰ سال پیش با علاقه فراوان گردآوری و مطلب و تالیف آن را بر عهده گرفتم، پایان یافت و تاریخ اجتماعی ایران با تحمل مشکلات و موانع بسیار در ۱۰ جلد از منابع و ماخذ گوناگون جمع‌آوری و منتشر شد. در هریک از این مجلدات، یکی از نمودها و مظاهر زندگی مردم این سرزمین بررسی و تحقیق شده است.
سرانجام مرتضی راوندی ۲۳ شهریور ۱۳۷۸، در ۸۶ سالگی، در تهران درگذشت و در بهشت‌زهرا به خاک سپرده شد.
نظر شما