به گزارش خبرنگار خبرگزاری کتاب ایران (ایبنا) - آناهید خزیر: ضرب سکه در سرزمین ایران پیشینه کهنی دارد و در روزگاران گوناگون دستخوش تحولات و تغییرات زیادی بوده است. با اینکه تاریخ ایجاد ضرابخانه یا دارالضرب در گذر تاریخ به سده‌های پیش از میلاد می‌رسد ولی متاسفانه تاکنون تحقیقات و مطالعات زیادی در این زمینه انجام نشده و بسیاری از نکات آن هنوز در پرده تاریکی و ابهام قرار گرفته است.
ضرب سکه پیش و پس از اسلام در شهرهای بزرگ و شهرهایی که در دوران حکومت سلاطین و فرمانروایان دارای اهمیت اقتصادی و سیاسی بیشتری بوده‌اند، انجام می‌گرفت و تا به امروز نمونه‌های بسیاری از آن در موزه‌های بزرگ و کوچک ایران و جهان و مجموعه‌های شخصی به یادگار مانده است که خود یکی از ابزار و اسناد مهم کار محققان و پژوهشگران مسائل تاریخی به‌شمار می‌رود.
آذربایجان نیز به لحاظ موقعیت خاص جغرافیایی، تجاری، سیاسی و نقش عمده‌ای که در عرصه پر از فراز و نشیب تاریخ ایران داشته و حتی شهرهایی از آن مانند تیریز، اردبیل، مراغه و…، تختگاه حکومت‌های گوناگون شده و از مراکز عمده ضرب سکه به شمار رفته، ولی از کم و کیف ضرابخانه‌های آن در دوران پیش از اسلام اطلاعاتی به دست ما نرسیده است.
تبریز کهن شهر سرفراز تاریخ را می‌توان شهر فرهنگ و غیرت نامید. شهری که نام او با زادگاه، خاستگاه و مدفن شهریاران گره خورده است. بی‌شک بیشترین پادشاهان ایران زاده کهن شهر تبریز هستند و اکثر تاجگذاری‌ها در این شهر بوده و بیشترین مدفن پادشاهان نیز در تبریز است. تبریز طویل‌المدت‌ترین پایتخت ایران به‌شمار می‌آید. اینشهر پایتخت ملی یا منطقه‌ای در دوران حکومت‌های روادیان، اتابکان، آذربایجان، خوارزمشاهیان، ایلخانان، چوپانیان، جلایریان، قره‌قویونلوها، آق قویونلوها، صفویان، خانات آذربایجان و ولیعهدنشین دوره حکومت قاجاریان بوده است.
یافته‌های باستان‌شناختی، دیرینگی تبریز را به اواسط هزاره دوم پیش از میلاد می‌رساند. در کاوش‌های صورت گرفته در محوطه تاریخی مسجد کبود تبریز در ۱۳۷۸ ش، آثاری از یک گورستان متلق به اواخر هزاره دوم یا اوایل هزاره نخست پیش از میلاد به دست آمده است که با استناد به آن یافته‌ها، می‌توان از تبریز ۳ هزار یا ۳ هزار و ۵۰۰ سال پیش سخن گفت.
از آغاز تشکیل دولت ماد تا سده ۴ میلادی در منابع تاریخی که از آن روزگاران برجای مانده، نامی از تبریز برده نشده است، اما به گزارش فائوستوس بیزانسی، تبریز در سده ۴ میلادی شهری آباد با کاخی شاهی بوده و از مرکز فرماندهی نظامی به‌شمار می‌رفته است و تندیسی از شاهنشاه در کاخ شاهی آن برپا بوده است. به نوشته او رشک دوم سپاهی بزرگ به فرماندهی واساک به سوی ایران گسیل داشت.
به گفته برخی پژوهشگران تاریخ، ایلخانان اقوامی بودند که از شرق وارد ایران شده و کل ایران را به تصرف خود در آوردند. شهر تبریز در این دوره ضرابخانه مهمی داشته است و سکه‌های ارزشمندی در این دوره ضرب شده است. در دوره صفویه به دلیل اعتقادات مذهبی شهرهای مختلفی سکه ضرب کردند و ضرابخانه‌های گوناگونی وجود داشت که اکنون ممکن است نام این شهرها در نقشه جغرافیایی نباشد.
در زمان نادرشاه افشار سکه‌های طلای ۱ تا ۱۱ گرمی ضرب شد و تنوع سکه در دوران نادرشاه بسیار زیاد بود. در چندین مکان مختلف سکه‌ها ضرب شده که عمدتاً در شهرستان تبریز بوده است.
پس از قتل نادر، کریم خان زند اقدام به ضرب سکه کرد و پس از زندیه شاهد دوره قاجاریه هستیم. در این دوران سکه‌ها در انواع و اقسام مختلف ضرب و پس از آن دیگر سکه‌ها به صورت ماشینی درآمده و ضرب سکه دستی از میان رفت.
آیین رونمایی از سکه‌های تاریخی اهدا شده به موزه آذربایجان با اهدای نمادین یکهزار از این سکه‌های تاریخی با حضور سیدرضا صالحی امیری وزیر میراث‌فرهنگی، گردشگری و صنایع‌دستی و زاهدی نظام‌الدین شمس‌الدین زاده سفیر تاجیکستان در ایران برگزار شد. در این مراسم امین همتی، بزرگ‌ترین کلکسیون‌دار سکه، ده‌هزار سکه تاریخی از جمله سکه‌های نایاب را برای اولین‌بار، به موزه آذربایجان تبریز اهدا کرد. همچنین از کتاب «سکه ضرب تبریز» نوشته امین همتی که به همت انتشارات پازینه منتشر شده بود رونمایی شد.
سیدرضا صالحی امیری در این آیین وزارت میراث فرهنگی را امانت‌دار خوبی برای آثار تاریخی عنوان کرد و بر حفظ و ارتقای ارزش‌های میراثی و آثار تاریخی و ارزشمند شهرهای مختلف کشور تاکید کرد.
امین همتی هدف از اهدای ده‌هزار سکه تاریخی را پاسداری از تاریخ آذربایجان عنوان کرده و گفت: این سکه‌ها را از نه‌سالگی تابه‌حال خریداری و جمع‌آوری کرده و برخی از آنها را از کشورهای دیگر خریداری و به ایران آورده‌ام، بخش دیگری نیز اهدایی است.
وی ادامه داد: به دلیل اینکه تعداد سکه‌های تاریخی موزه ناقص بود وظیفه خودم می‌دانستم تا این مجموعه را کامل کنم. این سکه‌ها مربوط به دوره‌های مختلف پیش از تاریخ و حلقه‌های مبادله‌ای تا دوره قاجاریه است
وی بیان کرد: برخی از این سکه‌ها منحصربه‌فرد هستند از جمله آخرین سکه چکشی ضرب شده در دارالسلطنه تبریز و سکه‌هایی که در ضرابخانه جاجان ضرب شده‌اند؛ چون ضرابخانه دیگر وجود ندارد.
کتاب «سکه ضرب تبریز» به بررسی اجمالی و پیدایش و ضرب سکه از قدیمی‌ترین ازمنه تا دوره قاجار با محوریت کهن شهر تبریز است، که به بررسی سکه‌های دیگر شهرهای نزدیک نیز پرداخته است. تاریخ سکه، تاریخ تبریز، لیدیه، اشکانیان، ساسانیان، امویان، عباسیان، ساجیان، دیسم بن ابراهیم، سالاریان (کنگریان، سلاریان)، روادیان، سلجوقیان، اتابکان آذربایجان، خوارزمشاهیان، امپراتوری مغول (قیزیل اردو)، ایلخانیان، چوپانیان، جلایریان، آل مظفر، تیموریان، قره‌قویونلو، آق‌قویونلو، صفویان، هوتکیان، عثمانی، افشاریه، زندیه، قاجاریه، سکه‌های ضرب بازار، رکاب، اردو، سکه‌های ضرب شهرهای نزدیک تبریز و… سرفصل‌های اصلی کتاب را دربردارد.
تهیه و تدوین کتاب به دلیل قدمت ضرب سکه و کمبود منابع و مآخذ درباره آن صورت گرفته است. شناخت سکه از اهمیت خاصی برخوردار است، زیرا سکه‌ها معرف و نشان‌دهنده بخش مهمی از مذهب، اقتصاد، هنر، خط، آداب و سنن، صنعت، سیاست و تمدن دوران خود هستند. بارها از اهمیت و ویژگی خاص سکه به عنوان یکی از مهم‌ترین اسناد باستانی و بررسی سکه‌های آذربایجان و تبریز نگارش یافته است.
در این کتاب به معرفی و بررسی سکه‌های ضرب تبریز و شهرهای اطراف پرداخته شده است و از آنجا که نگرش، بررسی و جمع‌بندی این مدارک ارزنده در خور توجه و تعمق بسیار است سعی شده تصاویری دقیق و روشن از سکه‌هایی که سعی شده از گزند روزگار سلامت مانده‌اند با بزرگنمایی در معرض دید عزیزان و علاقه‌مندان قرار گیرد تا با دقت بیشتری به بررسی خصوصیات و جزییات تاریخ بپردازند
همتی چنین می‌گوید: «آیا می‌توان به حقیقت گذشته دسترسی پیدا کرد؟ این حقیقت چه نسبتی با اکنون دارد؟ تاریخ واقعی، آفرینش درباره رویدادهای گذشته برای تغییر اکنون است. سوال اینجاست که چگونه باید گذشته را مطالعه کرد تا در خدمت تغییر اکنون به کار آید؟ گذشته، تبار پدیده‌ها و رویدادهاست و تاریخ واقعی، تاریخ اکنون است. به عقیده فوکو «گذشته» تنها در سایه «اکنون» معنا می‌یابد. گذشته چیزی نیست جز توالی گسسته معناهایی که یک رویداد در طول زمان، متحمل شده است. گذشته، ستیزه نیروهایی است که به یک پدیده شکل می‌دهند، فرایند استیلا و منقاد شدنشان، ورود نیروهای جدید و شکل‌گیری‌های جدید.
به این معنا گذشته یک چیز، «تبار» آن چیز است. نسبی که از نیروهای شکل‌دهنده‌اش می‌برد و تاریخی که بر آن می‌گذرد. گذشته‌ای که تنها در نسبت با اکنون و ترکیب نیروهای یک پدیده معنا پیدا می‌کند.
کتاب‌های تاریخی مبتنی بر اشیاء همانند موزه‌اند، موزه‌ها و کتابخانه‌ها هنروتوپیاهایی هستند که در آنها زمان هیچگاه متوقف نمی‌شود تا انباشت شود و یا بر فراز خود بایستد. مسیر موزه‌ها و کتاب‌های تاریخی باید از آنچه هست تغییر یابد و مسیر اصیل‌تری را بپیماید. این راه ماست که باید بپیماییم. وظیفه کتاب‌های تاریخی تعریف و تمجید از گذشته نیست.»
موزه آذربایجان یکی از مهم‌ترین موزه‌های ایران است که در شهر تبریز و در جوار مسجد کبود قرار گرفته است. در این موزه که به عنوان دومین موزه باستان‌شناسی ایران پس از موزه ملی ایران شناخته می‌شود، آثار تاریخی و هنری متعلق به تاریخ باستانی و پس از آن به نمایش گذاشته شده‌اند. این موزه در فهرست آثار ملی ایران به ثبت رسیده است. آندره گدار، باستان‌شناس فرانسوی، نقشه تنظیمی بنای موزه آذربایجان را با الهام از معماری محلی در آذربایجان ایران تهیه نموده و اسماعیل دیباج، رئیس وقت اداره فرهنگ تبریز، آن را ترسیم کرده است.
ایده راه‌اندازی موزه آذربایجان به سال‌های ۱۳۰۶ و ۱۳۰۷ خورشیدی پس از برپایی نمایشگاهی از سکه‌های تاریخی تبریز در کتابخانه تربیت برمی‌گردد، پس از همین نمایشگاه طرح تأسیس موزه آذربایجان در این شهر مطرح شد. با این حال اجرای طرح بنای موزه آذربایجان مدت‌ها به طول انجامید. در این سال‌ها آثار تاریخی و هنری کماکان در تبریز به نمایش گذاشته می‌شود و با استقبال تاریخ‌پژوهان و باستان‌شناسان قرار گرفته است.
نظر شما