به گزارش خبرنگار خبرگزاری کتاب ایران (ایبنا)، آیین رونمایی از «دانشنامه برخط زبان‌ها و گویش‌های ایرانی» یکشنبه ۶ آبان در مرکز دائرةالمعارف بزرگ اسلامی برگزار شد. در این برنامه، کاظم موسوی بجنوردی، عبدالمجید ارفعی، محمّد دبیرمقدّم و نادره نفیسی سخنرانی کردند و پیام تصویریِ گارنیک آساطوریان، احمد پاکتچی و اسفندیار طاهری پخش شد. همچنین فیلم مستندی ساختۀ سهام‌الدّین بورقانی به نمایش در آمد.

امیدوارم دانشنامه باعث حفظ زبان و گویش‌های ایرانی شود

عبدالمجید ارفعی، متخصص زبان‌های باستانی و مترجم منشور کوروش هخامنشی گفت: گویش‌های ایرانی پس از فرازونشیب‌های بسیار هویت ایرانی را حفظ کرد، زبانی که از زمان هخامنشیان تکمیل شد و در ادامه بخش‌هایی از آن را دور انداختیم، زبان ما قدمتی چندهزار ساله دارد و امیدوارم که این دانشنامه باعث حفظ زبان و گویش‌های ایرانی شود.

او ادامه داد: نیاز نیست زبان را خراب کنیم، نباید کلمات فارسی را جمع عربی ببندیم، به خاطر دارم ۳۰ سال پیش نقدی درباره کتاب‌های تاریخ مدارس نوشته بودم و در بخشی عنوان کردم که چرا مثلاً از کلمه فرامین استفاده کردیم، پاسخ این بود که فلانی عرب‌ستیز است، یعنی فقط از ۲ صفحه مطلب همین را دیده بودند!

ارفعی افزود: همین حالا واژه‌های ایلامی در گویش‌های جنوبی رایج است، متاسفانه اروپایی‌ها بیش از ما در ۳۰-۴۰ سال گذشته به این موارد توجه داشته‌اند، صحبت دیگرم این است که برخی می‌گویند زبان عربی فنی‌تر است زیرا به عنوان مثال برای یک کلمه ۱۵ کلمه مشابه دارند، خیر این به معنای کامل بودن نیست بلکه به دلیل آن است که زبان عربی گویش‌های مختلف را در خود ادغام کرده است.

متاسفانه اطلس جامعی درباره زبان‌ها و گویش‌های ایرانی نداریم

نادره نفیسی، مدیر بخش زبان‌شناسی و دانشنامه زبان‌ها و گویش‌های ایرانیِ مرکز دائرةالمعارف بزرگ اسلامی دیگر سخنران این مراسم بود، او در ابتدا درباره اقدامات صورت گرفته برای چاپ این دانشنامه گفت: در سال ۱۳۸۹ طرح دانشنامه مطرح شده بود و در شورای عالی مرکز دائرةالمعارف بزرگ اسلامی تصویب شد که این دانشنامه در ۴ جلد منتشر شود، گمان می‌رفت بتوانیم به اطلسی دست پیدا کنیم اما متاسفانه هنوز اطلسی از زبان و گویش ایرانی نداریم.

او افزود: نخستین کوشش‌های صورت گرفته را محمد صادق‌کیا انجام داد و با کمک نقشه‌برداری ارتش در جای جای ایران راهنمای گردآوری گویش را تدوین کرد و در دست ارتش گذاشت، این نخستین تلاش‌ها بود، پس از آن شادروان بهرام فره‌وشی که برنامه تلویزیونی ایران زمین را مدیریت کرد و برای گام برداشتن در این راه از بودجه برنامه بهره گرفت، در آن دوره دانشجویان او که بیشتر دانشجوی ادبیات بودند دست به گردآوری زدند و داستان‌های محلی گردآوری شد که اگر چنین نشده بود آن قسمت از زبان و فرهنگ و داستان را از دست داده بودیم.

نفیسی ادامه داد: پس از آن دکتر یدالله ثمره از نیروی جهاد سازندگی فرم‌هایی در میانه دهه ۶۰ طراحی کرد که اطلاعات آن به صورت صوتی ثبت و ضبط شد اما در انباری قدیمی در حال نابودی بود که مانع آن شدیم، بسیاری از بزرگان و پژوهشگران پژوهشگاه میراث فرهنگی در حوزه گویش و زبان در حال کار هستند، پرسش این است که آیا این کارهای پراکنده به نتیجه می‌رسد؟ دیگر کشورها بیش از یکصد سال است که چنین اطلسی دارند.

مدیر بخش زبان‌شناسی و دانشنامه زبان‌ها و گویش‌های ایرانیِ مرکز دائرةالمعارف بزرگ اسلامی گفت: چندی پیش پیشنهاد تشکیل سازمانی با همکاری دانشگاه آزاد را دادم که در نقاط مختلف ایران دایر است چرا که با همکاری دانشگاه و دانشجویان زبان و ادبیات می‌توان زودتر به اهداف مورد نظر رسید، تصور می‌کنم بتوان نظر دولتمردان و سازمان‌ها را جذب کرد، همچنین امیدواریم تا چندی دیگر فعالیت ما در بخش‌های صوتی و تصویری هم بیشتر شود.

ساختار زبان‌، گویش‌ها و تاریخچه زبان‌های ایرانی

سپس محمد دبیرمقدم از اساتید دانشگاه علامه هم از دیگر سخنرانان بود که صورت تخصصی به رده‌شناسی و تاریخچه آن، علم ساختار زبان‌ها، گویش‌ها و تاریخچه زبان‌های ایرانی پرداخت. وی گفت: رده‌شناسی و تاریخچه آن، دسته‌بندی علم مورد مطالعه است که می‌تواند موجودات باشد که زیست‌شناسی به آن پرداخته، یا روان انسان باشد که روانشناسی به آن پرداخته، یا فرهنگ‌ها باشد که مردم آن را مطالعه می‌کنند، یا فرهنگ باستان‌شناسی باشد همانند آنچه در سیلک می‌بینیم که ترکیبی از فرهنگ آسیای میانه و مردم بومی ایران است.

او افزود: علم ساختار زبان‌ها و گویش فارغ از زنده بودن یا نبودن آن زبان‌شناسی گفته می‌شود، اکنون رده‌شناسی زبان تاریخچه‌ای ۲۶۰ ساله دارد، پیش‌تر علم دسته‌بندی زبان‌ها مطرح بود مثلاً زبان چینی بسیار گسسته است و باید بیش از ۷هزار حرف آن را آموخت تا بتوان مطلبی را خواند، رده بعدی زبان‌هایی است مثل فارسی باستان اوستایی، روسی یا آلمانی، رده بعدی پیوندی است، ما ۷ هزار و ۱۰۰ زبان صرفی در جهان داریم.

دبیرمقدم گفت: زبان‌های انضمامی که نامش زبان‌های بسامدی است مثل زبان‌های بومیان آفریقایی و بومیان آمریکا اما زبان فعلی ما تحلیلی است و زیر مجموعه زبان‌های گسسته است علت تحلیلی شدن زبان فارسی آن است که این زبان فارسی میانجی شد، فارسی باستان تغییر کرد چون از فارس بیرون آمد صرف‌های آن ریخت، زبان فارسی پیش از تازیان زبان میانجی و از سغد تا بین‌النهرین زبان میانجی را دربرمی‌گرفت.

استاد دانشگاه علامه ادامه داد: مدت ۲۲ سال در همین زمینه فعال بودم و توجه ویژه‌ای به فارسی نو داشتم. بلوچی، بلوچی زابلی، دوانی، لاری، تالشی، کردی، کلهری، کرمانشاهی، لکی، نائینی‌، تاتی، شهمیرزادی و زبان‌های فارسی کهن اوستایی هر کدام را توصیف کرده‌ام، همه زبان‌ها و گویش‌های کهن و میانه تمام عیارند و همه اینها تاثیر زبان ایلامی است چرا که زبانشان را کنار گذاشتند و زبان فارسی را یاد گرفتند.

نیاز به شناسایی زبان و گویش‌های محلی ناشناخته

در ادامه این برنامه کلیپ‌هایی از سخنان گارنیک آساطوریان، احمد پاکتچی و اسفندیار طاهری پخش شد، نکته جالب توجه در سخنان این سه استاد لزوم کار بیشتر در این حوزه و شناسایی بسیاری از گویش‌ها و زبان‌های ناشناخته ایران بود.

آساطوریان گفت که دانشگاه ایروان با همکاری مرکز دائرة المعارف اسلامی توانسته در چاپ مجله تخصصی کاسپین قفقاز قدم‌های مثبتی بردارد.

احمد پاکتچی دیگر سخنرانی بود که صحبت‌های او پخش شد، او با توجه به اهمیت زبان و گویش‌های محلی ایران بیان کرد که باید در این راه تلاش بیشتری صورت بگیرد و با ساماندهی بهتر به شناخت بیشتری در این زمینه رسید.

اسفندیار طاهری هم به توضیحات تخصصی زبان‌های باستانی پرداخت. او همچنین با اشاره به تعدد زبان و گویش‌های محلی گفت: هم‌اکنون زبان‌هایی هنوز زنده هستند و خاموش نشده‌اند اما افراد کمی با آن آشنایند، پس در نتیجه باید گام‌های موثر و سریع‌تری در این زمینه برداشته شود.