به گزارش خبرنگار خبرگزاری کتاب ایران (ایبنا)، محمد بقایی ماکان، پژوهشگر، تاریخ‌پژوه، ادیب و مولف کتاب‌هایی همچون «نگرش‌های ایرانی» در خصوص شب یلدا (چله) گفت: یلدا واژه‌ای سریانی به معنی زایش یا متولد شدن است. برخی از کسانی که درباره این آئین تحقیق کرده‌اند، نظرشان بر این است که در این شب پیامبری ایرانی به نام مهر یا میترا از مادری به نام ناهید زاده شده است. ناهید در عین دوشیزگی مهر را به دنیا آورد، این استوره‌ای است که در مسیحیت نیز مطرح می‌شود.

وی افزود: حکایت جشن یلدا از به وجود آمدن مهر، آن‌گونه که برخی از محققان از آن در قالب شخص پیامبری به نام مهر مطرح می‌کنند و یا حکایتی از شب برآمدن خورشید و نورانی‌تر شدن و طولانی‌تر شدن حضور خورشید در آسمان نشاندهنده توجهی است که ایرانیان از قدیم به موضوعی به نام نور داشتند و تجسم آن را در خورشید می‌دیدند.

این پژوهشگر تاریخ بیان کرد: شب یلدا همچنین آغاز آئین روز اول دی ماه است و کلمه «دی» در زبان فارسی باستان به معنی «خدا» است و این همان کلمه‌ای است که در زبان اروپایی به خصوص انگلیسی به day یعنی روز تبدیل شده است. در واقع day یک کلمه فارسی است که نشاندهنده برآمدن خورشید در شرایطی است که ظلمت رفته رفته از بین می‌رود و غلبه نور بر تاریکی رفته رفته بیشتر می‌شود.

محمد بقایی ماکان در ادامه گفت: ایرانیان بر اساس اسناد موجود که شهاب‌الدین سهروردی بر آن مُهر تائید می‌زند، اولین قومی در جهان بودند که خداوند را به لطیف‌ترین عنصری که در عالم وجود دارد، تشبیه کرده‌اند و گفته‌اند خداوند نور است، خداوند نور مطلق است. به همین سبب از هزاران سال پیش که ما تاریخ آن را نمی‌دانیم، این اندیشه در بین نیاکان ما قوت گرفت و موضوع قابل تامل و اندیشمندانه‌ای است که قومی در گرگ و میش تاریخ؛ در زمانی که چه بسا بقیه اقوام روی زمین هنوز دست چپ خویش را از دست راست نمی‌شناختند، چنین اندیشه نابی را مطرح کند.

وی افزود: در زمانی که متمدن‌ترین و اندیشه‌مندترین قوم جهان و جامعه آن زمان که بعدها فلسفه غرب از آنجا یعنی یونان می‌آید و آنها خدایان دروغین را می‌پرستیدند، ایرانیان چنین اندیشه نابی را مطرح می‌کنند. یعنی به جای اینکه به اصنام به عنوان خدا توجه کنند، مثلاً مانند اعراب بتکده‌ای بسازند که در آن لات و منات و عزی را قرار بدهند و آنها را بپرستند، ایرانیان به یک مبدا نورانی توجه داشتند و روز تولد او را زمانی قرار دادند که تجسم آن نور یعنی خورشید رفته رفته افزایش پیدا می‌کند و یلدا یا زایش نور نامیده می‌شود. این پژوهشگر تاریخ بیان کرد: این اصطلاحی که اکنون ما در دین مبین به نام «نورالانوار» داریم، در واقع گرته‌برداری از «شیدان‌شید» است که «نورالانوار» ترجمه «شیدان شید» است. «شیدان شید» یعنی مرکز نور یا در واقع همان ذات حقیقت مطلق یعنی خداوند است. این موضوع بسیار درخور توجهی است، الان مردم ما پس از گذشت هزاران سال که زمانش بر ما معلوم نیست، این سنت را گرامی می‌دارند. ایرانیان چندین جشن و آئین بزرگ دارند که تاریخ آن برای ما معلوم است؛ نوروز که منسوب به جمشید است، مهرگان که منسوب به فریدون است و دیگری سده که منسوب به هوشنگ است که البته سده از همه جشن‌ها قدیمی‌تر است. ما تاریخ اینها را می‌دانیم اما تاریخ برآمدن و شکل‌گیری جشن شب چله یا یلدا را

محمد بقایی ماکان گفت: به این نکته دقت کنید که ایرانیان در طول تاریخ تا چه حد به این اصل پایبند بودند که پیوسته پس از هر سیاهی سپیدی سربرمی‌آورد یا به عبارتی دیگر چنان که مرسوم شده است که «پایان شب سیه سپید است»، ایرانیان همیشه امیدوار بودند به اینکه نباید امید را از دست داد و این اندیشه را در وجود خودشان پرورش دادند که باید شادی را در زندگی اصل قرار بدهند تا بر اساس آن پویایی، سازندگی، ابداع و ابتکار شکل بگیرد. چون این عناصری که نام بردم در شرایط اندوهبار و در جامعه‌ای که غم و سوگ بر آن مستولی است، هرگز به وجود نخواهد آمد.

وی افزود: وسعت ایران در آن زمان که چیزی در حدود دوازده میلیون کیلومتر مربع یعنی نیمی از جهان آن روز را تشکیل می‌داد، به دلیل وجود آئین‌های نشاط‌انگیز بود. در ایران کهن در طول سال متجاوز از بیست و سه یا بیست و چهار جشن داشتیم که این جشن‌ها در طول ماه‌های سال برگزار می‌شد و به معنای امروزی جنبه دنیوی نداشت و شادی‌های زودگذر در آن نبود.

محمد بقایی ماکان بیان کرد: تمام این جشن‌ها مراسمی بود که ذهن گروندگان را به عالم بالا معطوف می‌کرد. در همه جشن‌های کهن مانند نوروز، یلدا، سده و… اندیشه‌های متعالی حضور و وجود دارد که بر این اساس می‌توان گفت که یلدا یکی از این جشن‌ها بود که با روح ایرانی سازگاری داشته و به همین دلیل تاکنون بر جای مانده است. یلدا در ظلمانی‌ترین و سردترین اوقات نیز سبب شده تا نشاط و سرزندگی از خانواده‌های ایرانی رخت برنبندد.

وی گفت: باید یادآوری کنم که اصولاً رمز ماندگاری سرزمین‌های کهنی مانند ایران در پیوندی است که با سنت‌های خویش دارد. سنت‌های ایرانی از مهم‌ترین عوامل در حفظ وحدت و تمامیت ارضی کشور ما بوده است.

مولف کتاب «نگرش‌های ایرانی» افزود: در همین شب یلدا سفره‌ای می‌چینند که بی‌شباهت به سفره هفت سین نوروز نیست. محصولاتی در این سفره گذاشته می‌شود که مشخص‌ترین آن انار و هندوانه است به علت رنگی که در آئین مهر وجهی مشخص دارد. این آئین سبب شده است تا در یک زمان معین تمام مردم ایران از جنوبی‌ترین نقطه کشور تا شمالی‌ترین نقطه کشور، از شرق تا غرب با هر عقیده و آئینی یک حرکت خاص را انجام بدهند که شعر دلکش حافظ نیز بر آن اضافه شده است که می‌شود گفت این جشن را شیرین‌تر کرده است.

محمد بقایی ماکان بیان کرد: این پیوندی را که از طریق این سنت ایجاد می‌شود، در هیچ عامل دیگری نمی‌توانید پیدا کنید. یعنی شما هیچ دولت ملتی را نمی‌توانید پیدا کنید که به غیر از سنت‌های تاریخی آنها عامل دیگری توانسته باشد مردم آن کشور را به هم پیوند بدهد و منسجم کند. برای اینکه در کشورهای بزرگ مانند کشور ما مردم دارای عقاید و اعتقادات مختلفی هستند ولی وقتی سخن از ارزش‌های ملی به میان می‌آید، همه در آن شریک هستند و نقطه اشتراک این ملت ارزش‌های ملی است. یلدا بدون شک یکی از این آئین‌هاست که در زمانی خاص همه مردم این مُلک از کهتر و مهتر گرفته تا شریف و وضیع همه را به‌رغم سرگشتگی و رنجوری و تنگناهای موجود به آدابی خاص وامی‌دارد که در نهایت موجب وحدت ملی می‌شود.

وی گفت: نتیجه اینکه باید قدر چنین سنت‌هایی را دانست و سعی کرد که در تقویت و ترویج آن کوشید. ایرانی واقعی کسی است که به سنت‌های ایرانی و ارزش‌های برآمده از مرز پرگهر پایبند باشد، در آنها تعمق کند و ویژگی‌های به واقع ارزشمند آن را کشف کند.

محمد بقایی ماکان افزود: سنت‌هایی مثل یلدا از بین رفتنی نیستند، ممکن است تا حدی تغییر شکل بدهند، کمااینکه تفال و خواندن غزلی از حافظ به این سنت اضافه شد. به قول ویل دورانت که در کتاب معروف «تاریخ ویل‌دورانت» آورده است: «هاله‌ای از نور که شما گرد سر نقش‌های قدیسین و اولیا در معابد و پرستشگاه‌ها و زیارتگاه‌ها می‌بینید، متاثر از آئین مهر است» یا به عبارتی دیگر متاثر از همان آئینی است که ما در شب یلدا آن را گرامی می‌داریم و در حقیقت نور را که لطیف‌ترین عنصری است که می‌توان به خداوند تشبیه کرد، محترم می‌شماریم.