به گزارش خبرنگار خبرگزاری کتاب ایران (ایبنا)، کلیسای سنت استپانوس جلفا یک شب در سال را پذیرای هزاران مسیحی ارمنی است و همه ساله در یک روز ویژه، گروهی از ارامنه دنیا به این منطقه می‌آیند تا افزون بر زیارت، مراسم خود را نیز برگزار کنند.

استپانوس نخستین شهید مسیحیت به شمار می‌رود. چنان که در انجیل مقدس، در بخش «اعمال رسولان» آمده است وی مردی مومن و دارای سجایای فراوان بود، بیماران را شفا می‌داد، الام آنان را تسکین می‌بخشید و در میان پیروان مسیح، به نیکنامی شهرت داشت. اما بدخواهان نزد روحانیون یهود از او بدگویی کردند و به تحریک آنان استپانوس را به بیرون شهر برند و سنگسار کردند. تصویر سنگسار کردن استپانوس بر دیوار شرقی کلیسا حجاری شده است.

هوهانس حق‌نظریان، استاد دانشگاه و چهره علمی و فرهنگی درباره پیشینه تاریخی کلیسا می‌گوید: درباره تاریخ بنای دیر استپانوس مقدس اطلاع دقیق در دست نیست. در متون کهن روایت‌هایی نقل شده که در آن بنای کلیسا به بارتلمی مقدس، یکی از دو جواری حضرت مسیح که برای تبلیغ مسیحیت به این خطه آمده بودند، نسبت داده شده است. در بررسی‌های پژوهشگران چنین روایت‌هایی مردود شناخته شده است. در مورد قدمت دیر استپانوس مقدس سندی در چند سطر به خط هوهانس وارتاپت یکی از راهبان دیر، موجود است که در ۶۴۹ م نوشته شده و هنوز به طور دقیق بررسی نشده و حاکی از آن است که دیرهای استپانوس و تادئوس مقدس در نیمه‌های قرن هفتم میلادی دایر بودند.

درباره دیر استپانوس مقدس در انجیل قدیمی که با سال ۹۸۹ م تحریر شده و در ماتناداران اجمیادزین نگهداری می‌شود، نوشته‌ای موجود است. این انجیل را شخص نیکوکاری به نام گوژی، فرزند واهرام از طرف خود و خویشاوندانش به دیر استپانوس اهدا کرده است. از این نوشته چنین برمی‌آید که دیر استپانوس در آن زمان ۱۱۷۳ م برای ارمنیان نقاط دور نیز از اعتبار و شهرت فراوان برخوردار بوده است. از این شخص (گوژی، فرزند واهرام) نوشته دیگری نیز در دست است حاکی از آنکه وی با کسب اجازه از خلیفه حوزه خلیفه‌گری به مرمت دیر استپانوس و احداث بنا پرداخته است.

متاسفانه هیچ‌گونه سندی درباره دیر استپانوس و فعالیت‌های آن در قرن سیزدهم میلادی در دست نیست. احتمالاً در این قرن بر اثر حمله‌های وحشیانه مغولان دیر استپانوس نیز مانند مردم ارمنی صدمات فراوانی دیده و روزگار سختی را گذرانده است اما در قرن چهاردهم میلادی باید آرامش نسبی در این گوشه دورفتاده برقرار شده باشد زیرا در آن دوره برخی کارهای فرهنگی به ثبت رسیده از جمله در سال ۱۳۸۱ م در دوره تصدی اسقف گریگور در دیر استپانوس، کاتبی به نام آتوم، سوگنامه نارک اثر گریگور نارکاتسی را بازنویسی کرده است.

کارهای فرهنگی در قرن پانزدهم نیز ادامه یافت. در این زمینه اطلاعات محدودی به جای مانده از آن جمله انجیلی است که در ۱۴۲۷ م در دیر استپانوس تحریر شده است. در این دوران روحانیون بسیاری در دیر فعالیت داشتند. در نیمه دوم قرن پانزدهم در زمان اوزون حسن پادشاه حکومت آق قویونلو به دنبال مراجعه یک روحانی ارمنی به نام وارطان به دربار، شاه طی فرمانی خطاب به داروغه‌ها و کلانترهای دره شام مقرر کرد که اماکن دینی ارمنی‌ها و روحانیون مقیم آن‌ها را بنابرآنچه تا آن زمان مرسوم بوده از پرداخت خراج و جزیه معاف دارند و برای این اماکن و روحانیون مزاحمتی ایجاد نکنند.

اسناد تاریخی مرتبط با دیر استپانوس مقدس در دهه اول قرن نوزدهم در دسترس نیست. اندک اطلاعات موجود گویای آن است که در سال‌های ۱۸۲۰ تا ۱۸۴۰ اسقف سرگیس داوتیان، پدر روحانی و خلیفه حوزه دینی استپانوس مقدس بود. وی به نمایندگی از حوزه متبوع خود در انتخاب جاثلیق هوهانس کاربتسی شرکت کرد.

با انعقاد عهدنامه ترکمانچای و امکان نقل و انتقال افراد و خانوارها به نواحی شمالی رود ارس، که به روسیه واگذار شده بودف دیر استپانوس مقدس بیش از نیمی از جمعیت حوزه خود را در آذربایجان از دست داد. از سوی دیگر، با تعیین رود ارس به منزله مرز مشترک دو کشور، مناطق ارمنی‌نشین حوزه دیر استپانوس در شمال رود ارس از حیطه نفوذ خلیفه‌گری دیر خارج شدند و بعدها، به حوزه خلیفه‌گری استان آرارات با مرکزیت ایروان پیوستند. به این ترتیب دیر استپانوس بخش عمده درآمد خود را، که از خراج‌های کلیسایی افراد و زیارت و هدایای مردم حاصل می‌شد، از دست داد. در اندک زمانی، شمار روحانیان و راهبان کاهش یافت و فعالیت‌های آموزشی و فرهنگی و کلیسایی رو به توقف گذاشت و ارتباط دیر با حوزه خلیفه‌گری بسیار محدود شد.

در سال‌های پایانی جنگ جهانی اول، دیر استپانوس مقدس و روستای دره شام گرفتار اوضاع مصیبت‌باری شدند. در شرایط پس از انقلاب بلشویکی روسیه که نیروهای این کشور جبهه‌های جنگ را ترک کرده بودند، سپاه عثمانی از طریق ایران وارد قفقاز شد. پدر روحانی دیر استپانوس و اهالی روستای دره شام به شتاب محل خود را ترک کردند. برخی به آن سوی مرز پناه بردند و برخی دیگر به تبریز رفتند. نیروهای عثمانی خسارت‌های فراوانی به دیر استپانوس و روستای دره شام وارد کردند.

پس از استقرار صلح، پدر روحانی دیر بار دیگر به مقر خود بازگشت. عده‌ای از روستاییان ارمنی نیز بازگشتند. چندین خانوار از آوارگان جنگ هم به آنان پیوستند اما روستاییان نتوانستند روستای ویران شده را آباد کنند. این خانواده‌ها در میان ساکنان محلی روستاهای مجاور احساس امنیت نمی‌کردند. حتی، شب‌ها نمی‌توانستند در روستا بمانند. آن‌ها پس از کار روزانه به دیر می‌رفتند و در حجره‌های دیر ساکن می‌شدند و دام‌های خود را در محوطه دیر جای می‌دادند تا از حمله‌های شبانه در امان باشند. پدر روحانی دیر نیز ناگزیر این وضع را تحمل می‌کرد.

در سال‌های نخست جنگ جهانی دوم، اهالی دره شام برای آخرین بار روستاهای خود را ترک و بسیاری از آنان در آینده به ارمنستان مهاجرت کردند و دیر استپانوس در انزوا باقی ماند. با موافقت خلیفه‌گری کل آذربایجان پدر روحانی دیر، قوند بارسقیان با گماردن چندین نگهبان در دیر استپانوس به تبریز منتقل شد و در ۱۹۳۹ م در این شهر درگذشت.

پس از جنگ جهانی دوم هنگامی که حکومت مرکزی ایران موفق به برقراری نظم و امنیت در کلیه نقاط کشور شد، گروهان کوچکی از سربازان در روستای دره شام مستقر شدند و رئیس گروهان محل سکونت خود را در اتاق‌هایی قرار داد که قبلاً مقر خلیفه‌گری دیر استپانوس بود. پس از چندی با تلاش مقامات خلیفه‌گری کل آذربایجان این محل تخلیه و در اختیار خلیفه‌گری قرار گرفت و رئیس گروهان به ساختمانی نوساز در ساحل رود ارس منتقل شد.

تاورنیه، جهانگرد و خاورشناس نامی، از دیر استپانوس دیدار کرده و یادداشت‌های مهمی از خود به جای گذاشته است. سن مارتن دیگر جهانگرد فرانسوی نیز از این دیر بازدید کرده و به مطالعه کلیسا و پیرامون آن پرداخته است. همچنین، پروفسور ماکلر فرانسوی نیز از دیر استپانوس بازدید کرده و به مطالعه آن پرداخته است. درباره تاریخچه دیر استپانوس موثق‌ترین بررسی از آن روحانی نامدار ارمنی، قوند آلیشان است.

در طول قرن‌ها، دیر استپانوس مقدس از مراکز معتبر فرهنگی و آموزشی ارمنیان به شمار می‌رفت. در مدرسه علوم دینی دیر استپانوس، راهبان جوان تربیت می‌شدند، دیر کتابخانه خود را داشت که در آن انجیل متعلق به سال ۹۸۹ م نیز نگهداری می‌شد. در این مرکز دینی، کتاب‌های بسیاری تولید و بازنویسی می‌شد. در سال ۱۸۴۸ به دستور جاثلیق نرسس آشتاراکتسی حدود چهل قطعه از آثار مکتوب دیر به ماتناداران اجمیادزین منتقل شد.

خوشبختانه با احداث جاده جلفا به دیر استپانوس و برقراری آیین زیارت سالانه این دیر اندکی پس از راه‌اندازی آیین زیارت دیر تادئوس مقدس (قره کلیسا) سنت پسندیده و آموزنده زیارت مکان‌های مقدس حیاتی دوباره یافت و با استقبال فراوان مردم مواجه شد.

نگاهی به کتیبه قاجاری و حجاری‌های گنبد کلیسا سنت استپانوس

کلیسای سنت استپانوس یکی از مهمترین کلیساهای ایران محسوب می‌شود که به نام یکی از مبلغان مسیحیت، نامگذاری شده است. کلیسای سنت استپانوس در شهرستان جلفای استان آذربایجان شرقی و در کنار رودخانه ارس در دامنه بلندی‌هایی به نام ماغارد بنا شده است. این کلیسا سنت استپانوس یا کلیسای استفانوس مقدس نام دارد. کلیسای سنت استپانوس بعد از قره‌کلیسا دومین کلیسای مهم ارامنه ایران به شمار می‌رود که مورد احترام تمام مسیحیان و حتی دیگر ادیان است.

کلیسای سنت استپانوس همچنین به دلیل قرار گرفتن در روستای متروکه‌ای به نام دره شام به این نام نیز خوانده می‌شود. از آنجایی که این کلیسا در دامنه ارتفاعات ماغارد یا ماقارات بنا شده در منابع ارمنی به آن دیر ماغارد نیز گفته می‌شود.

کلیسای سنت استپانوس علاوه بر محل عبادت مسیحیان، مکان اجتماع هنرمندان، فلاسفه، مورخان، دانشمندان و مکانی برای آموزش و تعلیم و تربیت کشیشان و راهبان مسیحی بوده است. این کلیسا به‌دلیل سبک بنا و جنبه فرهنگی از مراکز مشهور دینی و فرهنگی ارمنیان به شمار می‌رود. خوش‌نویسان و خطاطان زیادی در این وانگ حضور داشتند و به نوشتن کتاب می‌پرداختند. نقاشان و تذهیب کاران نیز با هنر خود بر زیبایی کتاب‌ها می‌افزودند و به این دلیل به‌عنوان یکی از مراکز خوش‌نویسان ارمنی شهرت دارد. در حال حاضر نیز تعداد زیادی از کتاب‌های نوشته شده در این کلیسا در کتابخانه‌های جمهوری ارمنستان و ایتالیا نگهداری می‌شود.

سبک معماری کلیسا، تلفیقی از شیوه‌های معماری دوره‌های اورارتو، اشکانی و رومی است. بعد از ساخت بناهایی چون سنت اچمیادزین، طاطائوس، آختامار و سنت استپانوس این شیوه معماری به سبک معماری ارمنی شناخته شد. کلیسای سنت استپانوس در دوره‌های مختلف مرمت و بازسازی شده است. هاکوپ جوقاتیسی، خلیفه اعظم وانگ استپانوس مرمت این بنا را در طی سال‌های ۱۰۵۳ تا ۱۰۶۶ هجری قمری انجام داد. در دوره صفوی نیز بازسازی‌هایی در این کلیسا صورت گرفت و در عصر قاجار هم سنت استپانوس مورد توجه بود.

چنانچه بر اساس کتیبه سنگی به خط نستعلیق که بالای در نصب شده است، در سال ۱۲۴۵ هجری قمری به فرمان عباس میرزا ولیعهد قاجار قریه‌ای در دره شام خریداری و وقف کلیسا می‌شود. در دوره‌های معاصر نیز طی چندین دوره کلیسای سنت استپانوس مرمت و بازسازی شده است. در مرمتی که در سال ۱۳۸۴ انجام گرفت، بقایای استخوانی کشف شد که طبق روایت‌های تاریخی آن‌ها را به حواریون و قدیسان مسیح نسبت داده‌اند. این استخوان‌ها از میان دو طاق کلیسا به دست آمدند. علاوه بر بقایای استخوانی چند تکه تخته مربوط به جعبه‌های نگهداری این استخوان‌ها، چند تکه پارچه زرد وآجری، تکه‌ای موم، گِل اخرا و دانه‌های کُندر نیز در این محوطه شناسایی شده است.

نام کلیسای سنت استپانوس از کلمه یونانی Stephanos گرفته شده که در آیین مسیحیت به معنی تاج و نمادی از حد کمال شناخته می‌شود. همچنین استفان سنت استپانوس یکی از حواریون عیسی مسیح (ع) و یکی از هفت نفر نیک نامانی بود که مراسم تحلیف او به وسیله حواریون حضرت مسیح انجام و از مبلغان مسیحیت شد. او را فرستاده مستقیم سنت پیتر (پطرس) و سنت متیو (متی) از حواریون مسیح دانسته‌اند. استفان ۲۶ دسامبر سال ۳۶ میلادی توسط یهودیان اورشلیم با اتهام سخنرانی علیه شریعت یهود سنگسار شد و جزو اولین شهدای آیین مسیحیت به شمار می‌رود. به همین دلیل در گوشه و کنار جهان کلیساهایی به یاد وی با نام سنت استپانوس نام‌گذاری شده است.

یکی از بارزترین ویژگی‌های کلیسای سنت استپانوس، نحوه سنگ‌تراشی آن است. درباره تاریخ بنای کلیسا، عده‌ای معتقدند این ساختمان از بناهای اول مسیحیت است و گروهی دیگر معتقدند بنای آن به دوره صفویه می‌رسد ولی شیوه معماری بنا، مصالح ساختمانی و تزئینات مفصل آن، نشان می‌دهد که کلیسا همانند و همزمان با کلیساهای معروف طاطائوس مقدس است. در پایه‌های طرفین و تاق جناغی آن، روی سنگ‌ها، حجاری‌های ظریفی به‌کار رفته و نقش برجسته‌ای از حضرت مریم و کودکی حضرت عیسی (ع) روی پیشانی تاق‌نمای آن به چشم می‌خورد.

کلیسای سنت استپانوس با شماره ثبتی ۴۲۹ در سال ۱۳۴۱ در فهرست میراث ملی ایران به ثبت رسید. این کلیسا به‌همراه دو کلیسای زور زور و قره کلیسا به‌عنوان مجموعه کلیساهای ارمنی ایران در سال ۱۳۸۶ در فهرست میراث جهانی یونسکو قرار گرفتند.