سرویس ادبیات خبرگزاری کتاب ایران (ایبنا) - سمیه خاتونی: به بهانه سالروز درگذشت فروغ فرخزاد، مروری خواهیم داشت بر کتاب‌هایی که با موضوع این هنرمند و شاعر زن ایرانی منتشر شده اند. در همان جستجوی ابتدایی، حدود صد و اندی کتاب را از این شاعر می‌توان یافت که البته بخشی از آنها مجموعه اشعار خود فروغ به صورت گزیده، دیوان و یا مجموعه اشعارش هستند. بخش دیگر نیز که به افکار و زندگی شخصی شاعر و شعرهایش پرداخته‌اند، اندک بودند؛ کتاب‌هایی که فارغ از زندگی این شاعر، اشعار او را مورد تحلیل و سنجش قرار می‌دهند.
فروغ؛ مادر کلمه
فروغ فرخزاد در طول عمر کوتاهش زندگی پر فراز و نشیبی را از سر گذراند و تجارب عمیقی را اندوخت که بر شاعرانگی‌اش تاثیر شگرفی داشت.
او و سهراب سپهری از معدود شاعرانی هستند که زندگی شخصی‌شان با شاعرانگی‌شان به شدت گره خورده بود و همواره زیست و سبک زندگی‌شان محل پرسش بودند.
فروغ‌الزمان فرخزاد معروف به فروغ فرخزاد، پنج دفتر شعر منتشر کرد که از نمونه‌های درخورتوجه شعر معاصر فارسی هستند. فروغ با مجموعه‌های «اسیر ۱۳۳۱»، «دیوار» و «عصیان» در قالب شعر نیمایی کار خود را آغاز کرد. وی در بازگشت دوباره به شعر، با انتشار مجموعه «تولدی دیگر» تحسین گسترده‌ای را برانگیخت، سپس مجموعه «ایمان بیاوریم به آغاز فصل سرد» را منتشر کرد تا جایگاه خود را در شعر معاصر ایران به‌عنوان شاعری بزرگ تثبیت کند، آثار و اشعار فروغ به زبان‌های انگلیسی، ترکی، عربی، چینی، فرانسوی، اسپانیایی، ژاپنی، آلمانی و عبری ترجمه شده‌اند.
در ادامه گزارش، به بررسی برخی کتاب‌هایی که درباره این شاعر نگاشته و منتشر شده است، می‌پردازیم.
اولین تپش های عاشقانه قلبم
یکی از گنجینه‌های به جا مانده از افکار و روحیات فروغ فرخزاد، کتاب «اولین تپش‌های عاشقانه قلبم» است و آن‌چنان که از عنوانش بر می‌آید، نخستین باری بود که فروغ در دام عشقی دلنشین و پاک گرفتار می‌آمد. پرویز شاپور، آشنای خانوادگی فروغ بود که با مادر او نسبت فامیلی داشت و از طنزپردازان ایرانی به شمار می‌رفت. شیفتگی فروغ نسبت به او سبب شد تا فروغ قلم به دست گرفته و برای پرویز شاپور نامه بنویسد. از ویژگی‌های جذاب کتاب، سیر شکل‌گیری احساسات عاشقانه فروغ به پرویز و همچنین روند تغییر خلق و روحیات شخص اوست. جمع‌آوری این نامه‌ها در سه بخش تدوین شده است. «پیوند قلب‌های عاشق»، «آنها و زندگی مشترکشان» و همچنین «حس فروغ پس از جدایی». این کتاب بعد از مرگ شاعر به کوشش پسرش، کامیار شاپور و همچنین عمران صلاحی در سال ۱۳۸۱ منتشر شد.
«فروغ فرخزاد و فرهنگ ایران»
«فروغ فرخزاد و فرهنگ ایران» کتابی نوشته مایکل سی هیلمن، نویسنده و استاد دانشگاه آمریکایی است. این اثر در دسته ادبیات پژوهشی-زندگینامه‌ای قرار می‌گیرد. نویسنده در کتاب «فروغ فرخزاد و فرهنگ ایران» با گردآوری مقاله‌های علمی درباره شعر و زندگی فروغ فرخزاد به تاثیر اشعار و زندگی این شاعر بر جامعه ایران پرداخته است. اصلی‌ترین پرسشی که نویسنده در این کتاب مطرح می‌کند عبارت است از: فروغ فرخزاد کیست و شعر و زندگی و هنرش چه تأثیری در قلمرو ادب فارسی و جامعۀ ایران بر جای گذاشته است؟ هیلمن سپس پاسخ عده‌ای از پژوهشگران ادبی را که در همایشی ادبی در ایالات متحدۀ آمریکا با ارائه مقالاتی به‌صورت علمی و تحقیقی به این پرسش‌پاسخ داده‌اند را در این کتاب گردآوری کرده است.
«در غروبی ابدی»
کتاب «در غروبی ابدی؛ مجموعه آثار منثور فروغ فرخزاد»، شامل نامه‌ها، مصاحبه‌ها، مقالات و خاطرات او می‌شود. این کتاب به کوشش بهروز جلالی، توسط انتشارات مروارید در سال ۱۴۰۰ به چاپ رسیده است و یکی از منابع برای شناخت و درک شخصیت، زندگی و اندیشه‌های فروغ فرخزاد است. مصاحبه‌هایی که فروغ فرخزاد با روزنامه‌نگاران، منتقدان و هنرمندان داشته است نیز در این کتاب آورده شده‌اند.
«پنج آبتنی»
کتاب «پنج آبتنی» متشکل از چند مقاله درباره شعر و شخصیت فروغ فرخزاد است. این کتاب به کوشش سایه اقتصادی‌نیا از نشر مروارید است که چاپ اول آن در سال ۱۳۹۷ منتشر و در سال ۱۴۰۳ به چاپ سوم رسیده است. موضوع هر مقاله مستقل است، اما هم‌جواری آنها می‌تواند به ترسیم تصویری جدید از حضور ادبی و تاریخی فروغ فرخزاد یاری رساند و مخاطبان را به برداشت‌هایی نو از برخی اشعار او و بعضی دقایق زندگینامه‌ای او رهنمون شود. عمده مقالات کتاب به قصد نوعی اسطوره‌زدایی از شخصیت فروغ نوشته شده‌اند و تنها در مقاله طولانی‌تر آخر نویسنده به سراغ چند صحنه آبتنی در ادبیات فارسی رفته است؛ از آبتنی شیرین در خسرو و شیرین نظامی، تا آبتنی مارال در کلیدر و صحنه‌هایی از آبتنی در اشعار فریدون توللی، منوچهر آتشی و احمد شاملو. او در نهایت اشتراکات و افتراقات این صحنه‌ها را با شعر آبتنی فروغ مقایسه کرده و به تحلیلی نو رسیده است.
«نگاهی به فروغ فرخزاد»
«نگاهی به فروغ فرخزاد» کتابی است به قلم دکتر «سیروس شمیسا» که در زمره بهترین آثار، برای آشنایی بهتر با شاعر است، که از سوی نشر مروارید منتشر شده است. در این کتاب تعدادی از برجسته‌ترین و مطرح‌ترین اشعار فروغ فرخزاد خط به خط معنا شده و نویسنده آنها را به شکلی همه جانبه مورد بررسی قرار داده است. وی همچنین در این اثر، نمادها و سمبل‌ها، مفاهیم، مضامین و پس زمینه اشعار فروغ فرخزاد و واژگان و را تجزیه و تحلیل کرده است. نویسنده در این مجموعه شعر «ایمان بیاوریم به آغاز فصل سرد» را مورد نقد و بررسی قرار داده و بازنمایی ابعاد مختلف آن را در جهان بینی فروغ فرخزاد زیر ذره‌بین برده است و سپس میان فروغ و سهراب سپهری، مقایسه‌ای صورت داده و اشعار و اندیشه این دو شاعر بزرگ ایرانی را با قیاسی تحلیلی، مورد بررسی قرار داده است.
«نامی بر پیشانی آسمان»
این کتاب به کوشش دامنیک پرویز بروکشا نوشته شده و توسط سهراب طاووسی به فارسی ترجمه و از سوی نشر مروارید در سال ۱۴۰۱ منتشر شده است. در معرفی کتاب آمده است: کتاب حاضر کوشیده است نگاهی به همۀ ابعاد شعر و هنر فروغ بیندازد بدون اینکه تجسسی در زندگی خصوصی‌اش بکند. از این روی، فروغ متقدم، فروغ متأخر، فروغ فیلمساز، فروغ مترجم، هرکدام به‌طور جداگانه و در یک یا چند فصل بررسی و تحلیل شده است.
«فروغی در آینه»
این کتاب در زمره کتاب‌های نقد ادبی و تطبیقی قرار دارد. این کتاب به تالیف راضیه جمشیدی، از سوی انتشارات فصل پنجم در سال ۱۴۰۰ منتشر شد. در معرفی کتاب آمده است؛ فروغ فرخزاد نمایندۀ ادبیات زنانۀ ایران با توجه به نزدیکی به عنصر زنانۀ خود توانسته با انعکاس برخی از مفاهیم زنانه، ادبیات زنانه را در سرزمین خود ارتقا دهد. مقایسۀ این عناصر و مفاهیم در شعر فروغ فرخزاد و غادة السمان از یک‌سو نشان‌دهندۀ میزان ارتباط این دو شاعر با هویت و اصالت خود است، از سوی دیگر نقش آنها را در ارتقای ادبیات زنانه نشان می‌دهد.
«اضطراب در اشعار فروغ فرخزاد و غاده السمّان»
کتاب دیگری به نام «اضطراب در اشعار فروغ فرخزاد و غاده السمّان» با رویکرد نقد تطبیقی در سال ۱۳۸۴ به تالیف پروین پناهی توسط انتشارات مطالعات زنان و روشنگران، چاپ شد. در این کتاب بعد از «کلیات پژوهش»، «مبانی نظری»، «زندگی‌نامه فروغ فرخزاد و غاده السمّان» نویسنده تلاش کرده تا افکار و اندیشه‌های فروغ و غاده السمّان را با محوریت اضطراب در آثار هر دو شاعر بررسی کند. شیوه پناهی در این کتاب نقد تطبیقی و با این هدف است که نشان دهد دو شاعر در زندگی‌شان با نوعی اضطراب و پریشانی درگیر بوده‌اند. اضطرابی ناشی از شرایط نامساعد زندگی و برخورد جامعه‌ی مردسالار با آنها.
«آیه‌های آه»
«آیه‌های آه» در بردارنده ناگفته‌هایی از زندگی و حرفه فروغ فرخزاد است که ناصر صفاریان آن را تالیف و انتشارات فرهنگ نو منتشر کرده است. بیشتر مطالب کتاب، شامل گفت‌وگوهایی است که برای این مستند صورت گرفته بود. این کتاب در واقع متن گفت‌وگوهایی است که ناصر صفاریان برای ساخت سه‌گانه مستندش «جام جان، اوج موج، سرد سبز» درباره فروغ با دیگران داشته و در این گفت‌وگوها به جز اعضای خانواده فروغ، آیدین آغداشلو، احمدرضا احمدی، هوشنگ گلشیری، محمدعلی سپانلو، کاوه گلستان و بسیاری از افراد دیگر حضور دارند که درباره شعر و زندگی فروغ صحبت می‌کنند.
«پریشادخت شعر؛ زندگی و شعر فروغ فرخ زاد»
پریشادخت شعر؛ زندگی و شعر فروغ فرخزاد، به تالیف محمود مشرف آزاد تهرانی، شناخته شده به (م. آزاد) است که توسط نشر ثالث منتشر شد. مقدمه آزاد بر این کتاب پر مغز است و در اثرش، مقالاتی از نویسنده وجود دارد. بخش اعظم کتاب نگاه به نظرگاه دیگران درباره فروغ است. از ویژگی‌های مثبت این کتاب، این است که درباره تمامی دفترهای شاعر تحلیلی ارائه کرده و درمورد آثار سینمایی فروغ هم مقالاتی را گردآورده است. م. آزاد از نزدیک‌ترین شخصیت‌ها به فروغ در زمان زنده بودنش، بوده و اثرش هم از این نظر جزئیات قابل اعتنایی دارد.
«اسیر سیاست»
این کتاب به تالیف محمد طاهر شیراوند است و در سال ۱۳۹۶ توسط نشر آرادمان منتشر شد. نویسنده در این کتاب، پس از ارائه تصویری از احمد شاملو و فروغ فرخزاد، انتقاد و اعتراض در آثار این دو نفر؛ از منظر انتقاد و اعتراض سیاسی، اجتماعی، انتقاد و اعتراض نسبت به سنت، نسبت به تباهی ارزش‌ها و انتقاد و اعتراض نسبت به خویشتن خویش را بررسی کرده است.
«صاحب شناسنامه ۶۷۸؛ تأملی در شعر و اندیشه فروغ»
این اثر به تالیف محمد قراگوزلو، توسط نشر نگاه منتشر شد. صاحب شناسنامه ۶۷۸، از آن کتاب‌های جنجالی است. به نظر می‌رسد نویسنده به سراغ شعر و اندیشه فروغ با لنزی سوسیالیستی رفته است. از این دریچه است که او فروغ را شاعری چریک می‌داند که خودش سه دفتر نخست خودش را بی‌رحمانه‌تر از هرکسی نقد کرده. قراگوزلو در این کتاب منتقد سرسخت تعریف‌های مبالغه‌آمیز عده‌ای از جمله کدکنی درباره فروغ است در عین اینکه خودش کمابیش تصویری اسطوره‌ای و مبارز از فروغ ترسیم می‌کند، نقش مثبت ابراهیم گلستان را در زندگی فروغ انکار کرده و فروغ را به عنوان مبارزی علیه خرده‌بورژوازی شاهنشاهی معرفی می‌کند.
«فروغ فرخزاد و سینما»
کتاب «فروغ فرخزاد و سینما» به تالیف عباس بهارلو توسط نشر قطره منتشر شده است. در این کتاب که به نوعی یک مقاله بلند است، علاوه بر تحلیل فیلم «این خانه سیاه است» به شرح آشنایی فروغ با سینما و فعالیت هنری‌اش به عنوان تدوینگر و کارگردان در سازمان فیلم گلستان می‌پردازد. کتاب حاضر همچنین مجموعه‌ای از عکس‌های فروغ را به همراه سال‌شمار زندگی او به مخاطب عرضه کرده که تمرکز اصلی‌اش بر سینماست.
«فروغ، نقطه‌ی تلاقی شعر و سینما»
کتابی است به تالیف، ژینوس نازک‌کار که توسط نشر قطره در سال ۱۳۹۳ منتشر شده است. نویسنده در این کتاب، پس از مروری بر زندگی شخصی فروغ، مطالبی را درباره نحوه‌ساخت فیلم «این خانه سیاه است» را ارائه کرده و میان افکار و اشعار و فیلم او مشابهت‌هایی را برمی‌شمرد. بخش دیگر کتاب تحلیل سکانس به سکانس فیلم این خانه سیاه است و کشف نمادهای به کار رفته در آن است. همچنین در فصل دیگری از کتاب، نویسنده وجوه مشترک فیلم فروغ را با بوف کور هدایت بررسی کرده است.
پرواز را به خاطر بسپار
با این عنوان چندین جلد کتاب با مؤلفان متفاوت درباره فروغ داریم. یک موردش را نشر سخن در سال ۱۳۹۴ چاپ کرده، به اهتمام فریبا یوسفی ممقانی. مجموعه‌ای از گردآوری‌ها شامل نقدهای پیشین، نامه‌ها و البته شعرهای فروغ. همچنین مشابه همین کار را در سال ۱۳۸۴ محمدمهدی نمازی با نشر مهر برنا انجام داده است و اما کتاب دیگر از نشر ورجاورند در سال ۱۳۸۱ استبه اهتمام زهره نیلی. در این اثر هم شاهد گزیده‌ای از شعرهای فروغ هستیم به علاوه شرح مختصری از زندگی و هنر فروغ و بررسی‌های کوتاهی از تمامی دفترهای شعرش. نیلی در مجموع در این کتاب درباره سابقه شعر زنانه، موقعیت ممتاز فروغ در این زمینه، زبان، وزن و طنز و عرفان در شعر فروغ نوشته است.
کسی که مثل هیچ‌کس نیست
با این عنوان هم در سال‌های اخیر سه کتاب متفاوت منتشر شده است. مشهورترین‌شان کتاب پوران فرخزاد است از نشر کاروان که چاپ چهارمش در سال ۱۳۸۳ منتشر شده، که مجموعه‌ای از گفت‌وگوها درباره فروغ. کتاب دیگر را نشر نیماژ در سال ۱۳۹۳ منتشر کرده به اهتمام سیداحمد حسینی که حجم عمده‌اش را شعرهای خود فروغ تشکیل داده، ۵۰ صفحه اول هم گردآوری شناخت‌نامه و مصاحبه گرگین با فروغ است و چند یادداشت دیگر. کتاب سوم هم‌نام با این دو کتاب را داوود عمرانی با نشر روح (۱۳۸۴) منتشر کرده. این کتاب برداشتی است از شعر «کسی که مثل هیچ‌کس نیست». نویسنده بر این باور است که فروغ این شعر را درباره امام زمان (عج) و مسلک ایشان سروده است.
گفتنی است در این گزارش تنها به برخی از مهم‌ترین کتاب‌های مربوط به بررسی زندگی و آثار فروغ فرخزاد اشاره شده است.
نظر شما